نگاهی به کتاب " من زنده‌ام " نوشته معصومه آباد؛
روایتی متفاوت از روایت‌های امروزی
به جرأت می‌توان کتاب «من زنده‌ام» را جزو اولین‌های حوزه نشر خاطراتِ خودنگاشتِ زنان در دوران اسارت قلمداد کرد. وایت کتاب از دوران کودکی نویسنده آغاز و با بیان بخش‌های مهمی از نوجوانی وی ادامه پیدا می‌کند.
کتاب «من زنده‌ام» خاطرات معصومه آباد از دوران اسارت منتشر شده توسط انتشارات بروج؛ یکی از آثار مطرح در حوزه دفاع مقدس است که ازیکسو بیانگر خاطرات آن دوران و ازسوی دیگر شرحی از حضور زنان در عرصه دفاع مقدس است.
به گزارش خبرنگار ایلنا از خوزستان؛ مدیرکل کتابخانه‌های عمومی خوزستان در نقدی بر این کتاب؛ آن رااثری منحصر به فرد از میان آثار مرتبط با زنان عنوان کرد.
لفته منصوری در نقد این کتاب می‌گوید: کتاب «من زنده‌ام» خاطرات دوران چهار ساله‌ی اسارت خانم معصومه آباد در زندان‌های رژیم بعثصدام است. روایت کتاب از دوران کودکی نویسنده آغاز و با بیان بخش‌های مهمی از نوجوانی وی ادامه پیدا می‌کند. کتاب، با بیان نقش و تأثیر انقلاب اسلامی بر زندگی و شخصیت خانم آباد به دوره‌ی دفاع مقدس، اسارت و آزادی او و سه بانوی آزاده‌ی دیگر، به پایان می‌رسد. این کتاب را «انتشارات بروج» در ۵۵۵ صفحه منتشر کرده که طی یکسال به چاپ چهل و دوم رسیده است. از این نظر «من زنده‌ام» یکی از آثار پرمخاطب و جذاب در حوزه دفاع مقدس در سال گذشته بوده است. این کتاب در هشت فصل با عناوین کودکی، نوجوانی، انقلاب، جنگ و اسارت، زندان الرشید بغداد، انتظار، اردوگاه موصل و عنبر و عکس و اسناد به چاپ رسیده است.
به جرأت می‌توان کتاب «من زنده‌ام» را جزو اولین‌های حوزه نشر خاطراتِ خودنگاشتِ زنان در دوران اسارت قلمداد کرد. در ادبیات پایداری، خاطرات خودنگاشت زنان در اسارت، بسیار کم و شاید منحصر به این کتاب باشد. این مسأله و اقبال عمومی از این اثر که یکسال پس از انتشار به چهل و دومین چاپ خود رسید؛ کتاب را شایسته نقد و بررسی منصفانه کرده. تقریظ رهبر معظم انقلاب اسلامی بر کتاب هم اهمیت آن را دوچندان کرده است. متن این تقریظ به شرح زیر است:
" بسم‌الله الرحمن الرحیم
کتاب را با احساس دوگانه‌ی اندوه و افتخار و گاه از پشت پرده‌ی اشک، خواندم و بر آن صبر و همت و پاکی و صفا، و بر این هنرمندی در مجسّم کردن زیبائیها و زشتیها و رنجها و شادیها آفرین گفتم. گنجینه‌ی یادها و خاطره‌های مجاهدان و آزادگان، ذخیره‌ی عظیم و ارزشمندی است که تاریخ را پربار و درسها و آموختنی‌ها را پرشمار می‌کند. خدمت بزرگی است آنها را از ذهنها و حافظه‌ها بیرون کشیدن و به قلم و هنر و نمایش سپردن. این نیز از نوشته‌هائی است که ترجمه‌اش لازم است. به چهار بانوی قهرمان این کتاب بویژه نویسنده و راوی هنرمند آن سلام می‌فرستم. "
لفته منصوری در نقد خود ابتدا ۸ فصل کتاب را معرفی و در پایان به نقد محتوایی و ساختاری(ظاهری و نگارشی) اثر پرداخته و ویژگی‌ها و امتیازات کتاب به همراه کاستی‌ها و نارسایی‌های آن را برمی‌شمارد. او می‌نویسد:
عنوان کتاب بیانگر محتوای آن است. خواننده در سراسر کتاب گره‌افکنی، کشمکش، تعلیق، بحران و گره‌گشایی را در دو کلمه «من زنده‌ام» لمس می‌کند. طراحی روی جلد توسط آقای احمد اورانی گویای موضوع، محتوا و حالات روحی نویسنده است. عنوان فصل‌ها براساس توالی حوادثو رویدادها شکل گرفته است و مطالب هر فصل با مطالب فصل‌های قبل و بعد از آن ارتباط منطقی دارد. پانویس‌ها(شامل واژه‌های معادل، ارجاع‌ها، اسامی و توضیح‌ها) در انتهای هر صفحه و با شماره‌های جداگانه آورده شده که هم زودیاب و هم معقول است. این اثر کاملاً زنانه است. هم مؤلف و هم ویراستار هم هر دو زن هستند. نثر این کتاب، عاطفی، معناگرا، پرمایه و سالم است.
کتاب دارای لحن محترمانه، ضرباهنگ، بیان روان، جملات سلیس، شفافیت زبان و پرداخت جذاب و خواندنی است. استفاده گسترده از آرایه‌های لفظی و معنوی، حس‌آمیزی‌های بدیع، تلمیح و تضمین‌های بجا، حسن تعلیل، مراعات نظیر و بیان مسجع و واج آرایی، کتاب را خواندنی و دلپذیر کرده است. خاطرات، جذاب و پر از تعلیق هستند.
نویسنده موفق شده روایتی دقیق، حساس و ظریف را در فضاسازی خاطره‌نگاری خود خلق کند. بازگشت به گذشته(فلاش بک) موجب باورپذیری و استناد خاطره می‌شود. استفاده صحیح از گفتگو در متن، ملال یکنواختی روایت را قطع کرده و خاطره را زنده می‌کند. زاویه دید اول شخص و یا من راوی، سخت‌ترین و در عین حال زیباترین شیوه روایت است که می‌تواند مسایل عاطفی و احساسی را به خوبی بیان کند. من راوی، خودش یا یکی از شخصیت‌های خاطره و یا شاهد اتفاقات خاطره است. در سراسر کتاب غلط‌های تایپی، بسیار کم و قابل اغماض است. جلد کتاب، شیرازه و نوع و وزن کاغذ آن، دارای کیفیت مطلوبی است. کتاب از نظر ظاهری مانند قطع، نوع حروفچینی، صفحه آرایی و صحافی از وضعیت خوبی برخوردار است. نوع و اندازه قلم، رعایت فاصله بین کلمات(فاصله و نیم فاصله) و سطرها و حاشیه‌ها منطبق با استانداردهاست و به خوانایی و استفاده بیشتر از اثر کمک کرده است.
حوزه تخصصی انتشارات بروج متعلق به خانم دکتر معصومه آباد، دفاع مقدس نیست. مطلب ۸ صفحه‌ای «آغاز سخن» هم مقدمه و هم پیشگفتار است و هم نیست. کتاب فاقد نمایه‌ی موضوعی و نمایه‌ی اعلام است. ارزش یک متن تاریخی به عوامل متعددی وابسته است. در میان این عوامل، مستندسازی، تعدد منابع، جدید بودن، ارتباط با موضوع و اعتبار مطالب برگرفته شده از منابع، از اهمیت زیادی برخوردار است. متأسفانه در این کتاب علیرغم پانویس‌های متعدد که به معرفی اشخاص و دادن اطلاعات دقیق از زندگی آنها پرداخته هیچگونه منبع و مأخذی برای این مطالب ذکر نشده است. علاوه بر این در هیچ جای کتاب ارجاع درون متنی و برون متنی نداشته جز سه مورد. عدم وجود وحدت رویه برای درج متنهای فارسی و عربی و انگلیسی در صفحه یا پانویس. مؤلف در صفحه‌ی ۲۰ نوشته است: «در این خانه‌های کوچک و محقر، چهارده آدم قد و نیم قد زندگی می‌کردیم.» این درحالیست که مجموع اعضای خانواده ۱۳ نفر بودند که در صفحه‌ی ۱۸، اسم آنها را قید کرده است.
نحوه اسارت خانم معصومه آباد در روایت‌هایی که خود و یا دیگران در کتاب‌ها و روزنامه‌ها گفته یا نوشته‌اند؛ با روایتی که خود در کتاب «من زنده‌ام» نوشته است، مغایرت دارد. خانم معصومه آباد ۳۳ سال پیش نامه‌ی خواستگاری سید را به داخل ضریح شاهچراغ انداخته بود. چگونه بعد از گذشت این همه مدت، عین نامه در صفحه ۱۵۰ و ۱۵۱ کتاب نقل می‌شود؟!. خانم معصومه آباد هنگام اسارت، ۱۸ سال سن داشت. درحالیکه در صفحه ۱۵۶ نوشته است:«دو دختر هفده و بیست و یک ساله…»سن خود را یک سال کمتر نوشته است.
کتاب «من زنده‌ام» پس از ۳۲ سال از اسارت معصومه آباد، دختر کارگر زاده پرشور و شر آبادانی منتشر شده است. او امروز عضو شورای اسلامی پایتخت است و یک شخصیت تمام عیار سیاسی – اجتماعی در کشور ما محسوب می‌شود. کتاب «من زنده‌ام» خاطره داستان‌گونه نیست! بلکه داستانی بر مبنای خاطره است. همه عناصر داستانی براساس پیش‌بینی و طراحی قبلی وارد قصه شده و خاطرات، چون خمیری در دستان هنرمندی توانا شکل پیدا کرده است. اگر برخی مطالب منتشر شده از قبل، که توسط راوی و فاطمه ناهیدی، دیگر اسیر همراه او مطرح شده نبود؛ تار و پود کتاب چنان دقیق و مستحکم است، که یارای خلل و نقصانی در آن نیست.
کتاب «من زنده‌ام» در اوج مهارت و زیبایی نگاشته شده و نقدی که در این مقاله بر آن وارد شده برای تقویت مبانی استنادی آن ضرورت دارد.
