روایتی از ملی شدن صنعت نفت از زبان یک مورخ

مسعود فروزنده در گفت‌وگو با خبرنگار اقتصادی ایلنا، با اشاره به لزوم ملی کردن صنعت نفت اظهار داشت: ملی کردن صنعت نفت یک ضرورت تاریخی بود، از این بابت که مردم ایران از استعمار بریتانیا و غارت نفت  نفرتی داشتند که از 1285 شکل گرفته بود بنابراین بیش از 30 سال طول کشید که سازمانی سیاسی برای خود دست و پا کنند.

وی گفت: از نظر بنده ملی شدن صنعت نفت یک ضرورت ملی بود حتی نیروهای دست راستی مثل اطرافیان دربار و برخی انگلوفیل‌ها نیز به آن تن داده بودند، از سوی دیگر از سال 1325 که مسئله امتیاز دادن به شوروی تحت عنوان امتیاز دادن به نفت شمال مطرح شده بود باعث برافروخته شدن حزب توده برای عدم واگذاری امتیاز نفت شمال به این کشور شده بود، شور و هیجان به وجود آمده ناشی از یک کینه تاریخی و سازمان اجتماعی و سیاسی پدید آمده از 1327 تا 1329 است.

وی در ادامه با بیان اینکه ملی شدن صنعت نفت در زمان دکتر مصدق به هدف خود نائل آمد اما از نظر اقتصادی به هدف خود نرسید، تصریح کرد: ملی شدن صنعت نفت در  29 اسفند 1329 و بعد توشیح شاه موجب انسجام ملی، وحدت ملی، همبستگی ملی و شور و شوق توده‌های مردم علیه استعمار بریتانیا شد، اما از نظر اقتصادی به دلیل تحریم اقتصادی، نخریدن نفت و کاهش درآمد نفتی متاسفانه شور و هیجان کم کم فرونشست و طبقات فقیر هر روز فقیرتر شدند، تا جایی که در 6 ماهه آخر سال 1331 بسیاری از روشنفکران و سیاست مداران ملی و مذهبی به این نتیجه رسیده بودند که باید راه حلی برای فروش نفت پیدا کرد. 

این مورخ افزود: تنگنای اقتصادی پدید آمده نتوانست بسیاری از اقشار را راضی نگه دارد اما دانشجویان، روشنفکران و کارگران به دلیل ارضا شدن خواسته‌های سیاسی خود راضی به نظر می‌رسیدند، از نظر تاریخی ملی شدن صنعت نفت بعد از کودتا تا انجام قرارداد کنسرسیوم به محاق رفت و شاه در زیر سایه سنگین ملی شدن صنعت نفت قرار گرفت و بسیاری از مدیران شرکت ملی نفت خجالت می‌کشیدند، در شرم و حیا بودند و تحقیر می‌شدند که از 1333 دوباره زیر نظر آمریکا، انگلیس و فرانسوی‌ها شروع به کار کردند در هر حال نزدیک به 20 سال طول کشید تا در سال 1352 شاه توانست صنایع پالایشی و اکتشافی و فنی نفت ایران را از قرارداد کنسرسیوم منفک کند و به زعم دربار، نخست وزیر امیرعباس هویدا و دیگران گویا تازه صنعت نفت در مرداد 1352 ملی اعلام شد.

وی درباره اینکه برخی منظور از ملی شدن نفت را بیرون رفتن خارجی‌ها می‌دانند، توضیح داد: ملی شدن صنعت نفت تنها به معنای بیرون رفتن خارجی‌ها نیست، ما می‌توانستیم کارشناسان خارجی در این صنعت داشته باشیم مسئله این است که مالکیت مخازن نفت و مدیریت صنعت نفت باید در اختیار ملت ایران قرار گیرد و ملت ایران به واسطه مجلس شورای ملی آن را به شرکت ملی نفت محول کند، ملی شدن صنعت نفت به معنای خروج 100 یا 200 کارشناس خارجی نیست زیرا خود دکتر مصدق در 1330 به بسیاری از کارشناسان خارجی اصرار می‌کرد که شما می‌توانید حضور داشته باشید و ما به شما حقوق می پردازیم منظور مصدق این بود نفت مال خودمان است و از درآمد نفت‌مان می‌توانیم کارشناس انگلیسی، امریکایی، هلندی و هندی استخدام کنیم و از اینکه کارشناسان خارجی در منصب مدیریت و دارنده امتیاز نفت باشند از هم متفاوتند.

فروزنده در ادامه گفت: ما در آن زمان از نظر سیاسی بعد از خروج کارکنان انگلیسی از خرمشهر و آبادان و عزیمت به لندن با بحران مواجه شدیم زیرا هم مدیران و کارشناسان انگلیسی در ایران نبودند و هم فروش نفت به مشکل برخورد، توانستیم پالایشگاه آبادان را به چرخه تولید بازگردانیم اما نتوانستیم محصولات آن را به کشورهای اروپایی صادر کنیم، اساسی ترین بحران ما در زمان ملی شدن صنعت نفت، تحریم جهانی بود. 

وی در رابطه با دولتی و سیاسی شدن صنعت نفت نیز بیان کرد: از این نظر که قرارمان این بود که نفت ملی شود نه دولتی چند معنا از آن مستفاد می‌شود، یکی اینکه مخازن نفت می‌توانست در اختیار شرکت‌های ایرانی قرار گیرد و در اختیار صددرصدی دولت ایران نباشد، برخی بر این عقیده هستند ملی شدن یعنی اینکه خود ایرانیان می‌توانند، مثلا اهالی کرمانشاه می‌توانند مخازن نفتی خود را به بهره برداری برسانند و بخشی از  درآمد و مالیات را به دولت بپردازند یعنی ایرانیان تنها صاحب مخازن نفتی باشند و خارجی‌ها در آن نقش نداشته باشند اما در آن ضرورت و پیک تاریخی ملی شدن بدل به دولتی شد.

این مورخ خاطرنشان کرد: اولا که مصدق به تنهایی صنعت نفت را ملی نکرد، کمیسیون مخصوص نفت از تابستان 1329 تا بهمن 1329 نزدیک به 42 جلسه با کارشناسان سراسر کشور، خبرگان اقتصادی، اساتید دانشگاهی برگزار کرد که به این نتیجه برسد که آیا ایران می‌تواند خود صنعت نفت را اداره کند یا خیر، پس از جلسات بسیار در کمیسیون نفت مجلس شورای ملی دوره شانزدهم همه اعضا بر این باور رسیدند که می‌توان صنعت نفت را خود ایرانی‌ها اداره کنند و خود اقدام به کشف، استخراج، تولید و صادر کنند بنابراین تا ملی شدن نفت تا تاریخ 29 اسفند هیچ رگه پوپولیستی در سخنان مصدق دیده نمی‌شود.

وی درباره اینکه نفت با ملی شدن سیاسی نیز شد، بیان کرد: صنعت نفت محصول صنعتی بین المللی است به این معنا که این صنعت مورد نیاز تمام آحاد بشر است، یک ماده استراتژیک است  که دارای جنبه‌های اقتصادی، سیاسی و امنیتی است، به همین خاطر بسیاری از شرکت‌های بزرگ  مانند هفت خواهران نسبت به مخازن نفتی جهان گرایشی استعماری داشته و علاقه‌مند بودند، در تمام مخازن خاورمیانه مشارکت داشته باشند و همچنین خرید و فروش و پالایش نفت نیز در اختیار این شبکه باشد وقتی ایران نتوانست به عنوان دولت نفت را صادر کند و این طرح به شکست انجامید بسیاری از روشنفکران به این تحلیل رسیدند که در اساس ملی شدن اشتباه بود چرا که برابر با دولتی شدن معنا یافت.