در گفت و گو با ایلنا مطرح شد:
باستان‌شناسان به دنبال ناگفته‌های ۴۰۰ شیء تاریخی در گرگان/ پس از دو سال هنوز بخش بزرگی از اشیاء کشف شده پاکسازی و مرمت نشده‌اند
حدود دو سال پیش با کشف انباری در لایه‌ای از دوره سلجوقی که بیش از ۴۰۰ شیء تاریخی را در خود پنهان کرده بود، راز گنجینه فلزی مدفون در استرآباد برملا شد. تنها از آن زمان بود که حفاری زیرسطحی برای ساخت و ساز در بافت تاریخی شهر گرگان به منظور چاه یا زیرزمین و… منوط به دریافت مجوز از میراث فرهنگی شد.
به گزارش خبرنگار ایلنا، شهری که امروز گرگان نامیده می‌شود، در منابع و متون تاریخی مختلف از اوایل دوران اسلامی تا دوره پهلوی اول استرآباد نام داشت که در سال ۱۳۱۶ خورشیدی به دستور رضاشاه پهلوی به گرگان تغییر نام پیدا کرد.
سکه‌های ضرب شده از قرون اولیه اسلامی که در شهر استرآباد ضرب شده، نشان از اهمیت و رونق این شهر در آن دوران دارد. علاوه بر آن در منابع و متون مختلف تاریخی برجای‌مانده از دوران متقدم تا متأخر اسلامی نیز به این موضوع اشاره شده است. آغاز کاوش‌های باستان‌شناسی در محدوده شهر فعلی گرگان (استرآباد) به سال ۱۲۶۸ خورشیدی و زمان ناصرالدین‌شاه قاجار مربوط است که ژاک دمورگان فرانسوی اقدام به کاوش در خرگوش‌تپه در حاشیه این شهر تاریخی کرد.
علاوه‌بر آن می‌توان به کاوش‌های تپه انجیراب توسط ماتسوزاکی ژاپنی در سال ۱۳۵۲، کاوش تپه پوکردوال در سال ۸۷-۱۳۸۶، کاوش قلعه‌خندان در سال ۱۳۸۸ و انجام گمانه‌زنی در کنار مناره مسجد جامع گرگان در سال ۱۳۹۱ اشاره کرد که پژوهش‌های اخیر توسط مرحوم عباسی، حبیب اله رضایی و محمداسماعیل اسمعیلی جلودار صورت گرفت.
البته در محدودۀ فعلی شهرستان گرگان نیز کاوش‌هایی صورت گرفته که می‌توان از کاوش‌های نرگس‌تپه توسط مرحوم عباسی، شاه‌تپه توسط آرنه سوئدی و ترنگ‌تپه توسط وولسین آمریکایی و ژان دهه فرانسوی اشاره کرد.
حدود دو سال پیش کارگران در حسینیه تاشی‌های استرآباد مشغول کار بودند که حین حفر چاه با اشیاء فلزی روبه‌رو می‌شوند که قدمت تاریخی داشتند. ابتدا کسی از کشف این اشیاء اطلاع نداشت تا اینکه کارشناسان میراث استان متوجه پیدا شدن این اشیاء می‌شوند و در نهایت کاوش اضطراری در محل کلید می‌خورد. در نهایت محمد اسماعیل اسمعیلی جلودار و حبیب‌الله رضایی به عنوان سرپرستان کاوش در محله «سرمسجد» استرآباد انتخاب و کار را آغاز می‌کنند.
محمد اسماعیل اسمعیلی جلودار (دانشیار گروه باستان‌شناسی دانشگاه تهران) یکی از سرپرستان کاوش در محله سرمسجد استرآباد درخصوص یافته‌های این فصل از کاوش به ایلنا گفت: نتیجه کلی کاوش در این محل، به کشف اولین مجموعه فلزی (بویژه مفرغی) از صدر اسلام و به احتمالی دوره سلجوقی طی فرآیند باستان‌شناسی منجر شد. این درحالی است که پیش از این نمونه‌های متعددی از این اشیاء از قاچاقچیان ضبط و توقیف شده و حتا نمونه‌های متعددی از این دست اشیاء به فروش رفته و درحال حاضر در موزه‌های مطرح دنیا نگهداری می‌شوند. اما در نهایت طی فرآیندی علمی و پژوهشی حدود ۴۰۰ قطعه شیء فلزی در کنار سایر یافته‌های فرهنگی از قبیل سفال و شیشه از دوره سلجوقی در یک کاوش باستان‌شناسی بدست آمد.
او ادامه داد: این اشیاء شامل عودسوزها، شمع‌دان‌ها، سر شمع‌دان‌ها، سر گلدان، ابزار ریخته گری، روغندان و انواع ابزار و اشیاء فلزی است که داخل مخزنی که به نظر بطور عمدی مدفون شده بودند، بدست آمدند. یکی از پیش‌فرض‌های تیم کاوش درباره دلیل مدفون شدن اشیاء، آن است که ممکن است در زمان حمله مغول به صورت ناگهانی آن‌ها را دفن و پنهان کرده باشند. دلیل این امر شیوه چیدمان این اشیاء در یک انبار سر بسته است.
این باستان‌شناس درادامه درباره نمونه مشابه نوع یافته‌ها به دو گنجینه ولچیر در قزاقستان و هراری در افغانستان اشاره کرد که البته هیچ‌یک از این موارد از نظر حجم و تعداد آثار به ارزشمندی این مجموعه نیستند.
به گفته اسماعیلی جلودار، بیشتر آثار کشف شده در استرآباد گرگان دارای تزیینات گیاهی و هندسی و حیوانی هستند و حتا در برخی از آن‌ها کتیبه نیز وجود دارد. شواهد نشان می‌دهد بیشتر این آثار مورد استفاده قرار گرفته باشند و به دلایلی که نمی‌دانیم در محلی شبیه به انبار زیر خاک مدفون شده‌اند. وجود مجسمه‌های ترکیبی فلزی که ترکیبی از انسان و حیوان است نیز در میان این اشیاء به چشم می‌خورد. که از نظر هنری و تکنیکی نمونه‌های منحصر به فردی هستند.
سرپرست کاوش در محله سرمسجد استرآباد درخصوص تنوع تزیینات در آثار بدست آمده در این فصل از کاوش گفت: عودسوزهایی به شکل گربه یا شیر، ترکیبی از پرندگان و… را شاهد هستیم. این تزیینات در آن دوره مرسوم بودند و به سنت سلجوقیان بازمی‌گردد. مثلا استفاده از عودسوزهایی به شکل حیوانات در این دوره مرسوم بوده است ضمن آنکه بخشی از این تزیینات به فرهنگ بومی منطقه بازمی‌گردد. اینکه کتیبه‌ها واگویه چه چیزهایی هستند باید در مطالعات تکمیلی آینده مشخص شود اما از مطالعه روی روغن‌دان‌ها یا اشیاء متعدد دیگری که کشف شده، می‌توانیم به مراکز تولید آن و مراکز مبادلاتی که انجام می‌شد، دست پیدا کنیم.
او در ادامه افزود: هرچند هنوز شواهد کوره‌ای از این کاوش بدست نیامد و کاوش انجام شده ناقص و خاک بکر در آن مشخص نشد و ادامه کاوش رها ماند، اما با کاوش گسترده‌تر در منطقه می‌توان این ابهامات را برطرف ساخت. البته طی دو سال گذشته با وجود پیگیری‌های متعدد در سطوح مختلف اداری و سازمانی، این اتفاق محقق نشده و بایست این مساله مورد توجه جدی معاونت میراث فرهنگی وزارت میراث فرهنگی قرار گیرد.
به گفته اسمعیلی جلودار، اگر فصل کاوش در این مجموعه ادامه یابد می‌توان به درک ارتباط این محوطه و ساختار آن با بافت تاریخی استرآباد (گرگان) دست پیدا کرد. اینکه آیا در بخشی از بازار قرار داریم یا در کارگاه فلزگری و… نیاز به گسترش و ادامه فصول کاوش در این منطقه دارد تا بتوان به سوالات و ابهامات متعددی جامانده پاسخ دهد.
پیگیری خبرنگار ایلنا نشان می‌دهد که مالکان قصد ساخت و ساز در این محوطه را دارند و در این زمینه فشارهای زیادی بر میراث فرهنگی استان و کشور وجود دارد. هرچند میراث فرهنگی استان مقاومت می‌کند و تقاضای مردم منطقه بر ادامه این کاوش‌ها تا روشن شدن ابعاد دقیق علمی و تاریخی آن است اما تا تامین نشدن اعتبارات لازم، دانش ما در حد همین کاوش محدود باقی مانده و این فرصت تاریخی در فهم فلزکاری کهن استان گلستان که در دنیا مشهور است، مغفول خواهد ماند.
اسمعیلی جلودار در پاسخ به این سئوال که آیا ما می‌دانیم که در چه زمان یا دوره‌ای این اشیاء به این شکل در قالب یک انبار مدفون و به نوعی پنهان شده‌اند، گفت: در اینکه این آثار در دوره سلجوقی به این شکل پنهان شده‌اند شکی نداریم چراکه این آثار در بستر کاملا باستان‌شناسی مدفون شده و برای رسیدن به آن از لایه‌های باستانی عبور کردیم تا به این انبار رسیدیم که در دوره خود که همان دوره سلجوقی است، شکل گرفته اما اینکه مربوط به اوایل دوره سلجوقی یا اواخر این دوره است و نام مالک یا مالکین آن و دلیل دفن آن را نمی‌دانیم. دلیل این پنهان کاری را نیز هنوز نمی‌دانیم و تنها در انجام مطالعات تکمیلی مشخص خواهد شد.
او عدم تامین اعتبار برای طراحی و مستندنگاری این آثار و ناقص ماندن و مسکوت شدن مطالعات پیرامون آثار را به نوعی بی‌مهری به این آثار منحصر به فرد جهانی خواند که مسبوق به سابقه نبوده است و تا تامین نشدن این اعتبارات، تنها اتفاق قابل ذکر کشف آن‌هاست و از نظر علمی فاقد هویت دقیق علمی خواهند بود!
این باستان‌شناس یادآور شد: در میان این آثار تمام ابزار لازم برای فن‌آوری تولید فلز از طریق ریخته‌گری از زمان تولید تا مصرف وجود دارد که قطعا نمونه مطالعاتی خوبی برای پژوهشگرانی خواهد بود که در زمینه فلز و تاریخچه ریخته‌گری تحقیق می‌کنند. این مجموعه کامل فلزی می‌تواند دانش ما درخصوص معادن، مخازن، فرآیند تولید را افزایش دهد حتا ممکن است اسامی در این آثار وجود داشته باشد که به ما در ردیابی فرماندهان و… حاکمان محلی منطقه یا صاحبان آن‌ها کمک کند. البته که. هنوز مطالعات لازم به جهت نبود اعتبارات انجام نشده.
اسمعیلی جلودار درخصوص انجام حفاری‌های غیر مجاز نیز گفت: در استان گرگان به وفور شاهد انجام حفاری‌های غیر مجاز هستیم و اتفاقا نمونه‌های فلزی فراوانی در این منطقه و سایر نواحی کشور توسط یگان حفاظت اداره میراث فرهنگی استان گلستان و نیروهای انتظامی کشور ضبط و کشف شده است، لذا در صورت مطالعات علمی کامل این مجموعه، باستان‌شناسان قادر خواهند بود تا تاریخ‌گذاری، اصالت و شناسنامه‌گذاری آن‌ها را در یک مطالعه تطبیقی انجام دهند کنند. البته طی سال‌های گذشته یگان حفاظت استان گرگان آثار متعددی از قاچاقچیان اشیاء عتیقه ضبط کرده است.
حبیب‌الله رضایی که اکنون دانشجوی دکتری باستان‌شناسی با گرایش دوران اسلامی و کارشناس اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان گلستان و یکی دیگر از سرپرستان کاوش در محله سرمسجد استرآباد است نیز با اشاره به آنکه به استناد مستندات باستان‌شناسی می‌توان قدمتی حداقل هزارساله برای گرگان یا همان استرآباد در نظر گرفت، به ایلنا گفت: گرگان یک شهر زنده است که بر روی لایه‌های هزارساله استرآباد بنا شده است. از این رو شاهد انجام فعالیت‌های عمرانی و ساخت و ساز بر این بستر تاریخی هستیم. کشف اشیاء سلجوقی در محله سر مسجد نیز حاصل یکی از همین فعالیت‌های عمرانی است.
او ادامه داد: در واقع تا دو سال پیش، تازمانی که این اشیاء بدست بیاید، در بافت تاریخی گرگان برای حفر چاه، زیرزمین و… ضوابط خاصی در نظر گرفته نشده بود و از این رو حتا ممکن بود برای ساخت زیرزمین ۵۰۰ متر مربع را با عمق ۵ متر حفر می‌کردند و مجوز برای حفاری نیاز نبود. حتا ممکن است اشیائی در این بین بدست آمده باشد که میراث فرهنگی از آن بی‌اطلاع است اما اکنون ضابطه‌ای درنظر گرفتیم که با همکاری شهرداری محقق می‌شود و حفر زیرزمین و پارکینگ و… در این ابعاد انجام نمی‌شود و تمام حفاری‌هایی که با عمق بیش از یک متر باشد باید زیر نظر میراث انجام شود چراکه بیشتر آثار بدست آمده در گرگان در عمق دو متر به بالاست.
رضایی با اشاره به آنکه حتا هم اکنون نیز دستگیری‌های متعددی در بافت تاریخی گرگان درخصوص انجام حفاری‌های غیر مجاز به منظور یافتن اشیاء عتیقه و تاریخی انجام می‌شود، گفت: با وجود تاکیداتی که برای دریافت مجوز برای حفاری جهت حفر زیرزمین و چاه و… داریم اما همچنان یکان حفاظت در ماه چندین دستگیری درخصوص حفاری‌های غیر مجاز دارند. قطعا آثار متعددی در بستر بافت تاریخی گرگان وجود دارد که باید با حضور باستان‌شناسان کشف شودچراکه برای مثال در گمانه‌ای ۲ در ۲ موفق به کشف چنین آثاری شدیم که حتا می‌تواند نوید دهنده سنت فلزگری در استرآباد باشد. در کنار این حتما فضاهای ارزشمندتری داریم که متاسفانه هنوز ناشناخته هستند.
این کارشناس اداره کل میراث و گردشگری گرگان در پاسخ به چرایی‌عدم اختصاص بودجه به کاوش‌های باستان‌شناسی در این استان گفت: بودجه باید از سوی وزارتخانه میراث و گردشگری تامین شود. حتا کاوش در محله سرمسجد استرآباد که انجام شده هنوز پاکسازی و ساماندهی نشده و نیازمند مطالعات هستیم. تاکنون هیچ بودجه‌ای از وزارتخانه به ما تخصیص داده نشده است تا بتوانیم کار را ادامه دهیم. حتا اشیاء بدست آمده هنوز پاکسازی و مرمت نشده‌اند و هم اکنون در مخزن موزه باستان‌شناسی گرگان نگهداری می‌شود.
بنابراین گزارش، از مدیران ارشد وزارت میراث فرهنگی این انتظار می‌رود تا تکمیل و تداوم این مطالعات که بخشی از گنجینه بشری و ایرانی کشور است را در برنامه‌های سال جاری بگنجاند و تا فرصت از دست نرفته ادامه این مطالعات به سرانجام کامل برساند. همچنین درادامه این خبرگزاری دلیل متوقف ماندن این مطالعات را از مستولان استانی و کشوری جویای و گزارش بعدی را به این مساله اختصاص خواهد داد.
