دستاوردهای دوسالانه «ونیز برای ایران چه بوده است؟
مسئولان اشتباهاتشان را گردن بگیرند
ابهام در انتخاب هنرمندان اعزامی
حضور در دوسالانه جهانی ونیز همواره یکی از دغدغه‌های هنرمندان طی دهه‌های گذشته بوده است. با وجود این اهمیت همواره در نوع انتخاب هنرمندان و آثارشان؛ همچنین نحوه اعزام آنها به کشور ایتالیا انتقادهایی وجود داشته است. این در حالی است که خراسانی‌زاده مدیرکل دفتر هنرهای تجسمی از اعزام چهار هنرمند به شصتمین دوره این رویداد خبر داده است.
به گزارش خبرنگار ایلنا، یکی از اتفاقات جدید در عرصه هنرهای تجسمی حضور چند هنرمند ایرانی در بینال ونیز است که هر دو سال یک بار در کشور ایتالیا برگزار می‌شود. حضور ایران در این رویداد همواره یکی از موضوعات مورد بحث هنرمندان و منتقدان ایرانی بوده است.
بینال ونیز و اما و اگرهای آن
معمولا طی این سال‌ها هنرمندان ایرانی از عدم حضور کشورمان در بخش اصلی این دوسالانه اظهار تاسف کرده و انتقادهایی را مطرح نموده‌اند؛ که اغلب به جا و درست بوده است. حدود دو سال پیش بود که عبدالرضا سهرابی (مدیر کل اسبق دفتر هنرهای تجسمی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی) در گفتگو با ایلنا درباره این موضوع توضیح داد. او بر تلاش دفتر هنرهای تجسمی ارشاد برای حضور هنرمندان ایرانی در بینال ونیز تاکید کرده بود. سهرابی در آن گفتگو بیان کرده بود که دلیل عدم حضور هنرمندان در بینال ونیز طی دوران مدیریت او کمبود وقت بوده و اینکه او زمانی به مدیریت دفتر هنرهای تجسمی منتصب شده که تاریخ فراخوان دوسالانه ونیز و موعد انجام کارهای اداری آن برای ثبت‌نام، پایان یافته است. در نهایت اینکه سهرابی بدون پیش زمینه قبلی از مسئولیتی که داشت کنار گذاشته شد و محمد خراسانی‌زاده به عنوان مدیرکل دفتر هنرهای تجسمی وزارت ارشاد، جای او نشست. البته باید گفت در دوره مدیریت دیگر مسئولان قبلی هم همواره در رابطه با حضور هنرمندان ایرانی در بینال ونیز، اهمال‌هایی وجود داشته است. یکی از مهمترین انتقادها در این زمینه نحوه انتخاب افراد برای حضور در این رویداد مهم است.
در کل همواره نوک فلش انتقادها در رابطه با حضور هنرمندان ایرانی در بینال ونیز به سمت مسئولان در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و دفتر کل هنرهای تجسمی بوده است.
باید یادآور شد که پاندمی کرونا برگزاری بینال ونیز را مانند انبوه رویدادهای دیگر، در سال ۲۰۲۱ لغو کرد و این رویداد با تعویقی یک‌ساله به کار خود ادامه داد. چنین فرصتی این امکان را ایجاد می‌کرد تا مسئولان مربوطه برای حضور هنرمندان ایرانی در بینال ونیز و البته رویدادهای دیگر ساز و کاری مشخص اتخاذ کنند و به طراحی آیین نامه‌ای در این زمینه بپردازند؛ که اینطور نبوده است. در نهایت اینکه پس از کش و قوس‌های بسیار و انتقادها در رابطه با غیبت ایران در بینال ونیز امسال قرار است چند هنرمند ایرانی حضوری پر رنگ در این رویداد داشته باشند. اما اینکه می‌گوییم بینال ونیز یکی از مهمترین رویدادهای دنیاست، دلیلش چیست؟ در ادامه به این سوال پاسخ داده خواهد شد.
حضور ایران در بخش اصلی بینال
طی روزهای گذشته بود که امیر خراسانی‌زاده (مدیرکل دفتر هنرهای تجسمی) از حضور ایران در شصتمین بینال ونیز خبر داد. او نوشته بود پایون رسمی ایران با عنوان «بنی آدم اعضای یکدیگرند» با آثاری از هنرمندان تراز اول کشورمان در دوسالانه هنر ونیز ۲۰۲۴ حضور می‌یابد. او همچنین گفته بود: هنرمندان دیگری در حوزه آینه کاری، واقعیت مجازی و هنر چیدمان به ارائه بهتر آثار کمک می‌کنند.
نمایی از غرفه ایران در پنجاه و ششمین بینال ونیز / سال ۱۳۹۴
اهمیت بینال ونیز
باید گفت بینال ونیز یکی از مهمترین رویدادهای بینالمللی است که در سال ۱۸۹۵ برای توجه به نوآوری هنرمندان سراسر دنیا تاسیس و تا به امروز برگزار شده است. این رویداد با گذشت زمان به لحاظ کیفی و کمی کامل‌تر شده است. هنرمندان کشورهای مختلف با حضور در این دوسالانه که قالب برگزاری آن مانند نمایشگاههای گروهی، اما در ابعاد بزرگتر است، غرفه‌هایی را برای ارائه آثار هنری‌شان در اختیار می‌گیرند. البته این غرفه‌بندی‌ها، درجه‌بندی دارند و بر اساس ضوابطی در اختیار هنرمندان کشورهای مختلف قرار می‌گیرند. به طور مثال غرفه‌هایی که در راهروهای محل برگزاری قرار دارند، جزو بخش‌های اصلی نیستند و برای آنها کاتالوگ تدارک دیده نخواهد شد.
اثر پرستو آهوان/ شرکت داده شده در پنجاه و ششمین بینال ونیز/ سال ۱۳۹۴
اما اینکه می‌گوییم حضور در بینال ونیز برای هنر هر کشور مهم است، بی‌دلیل نیست. ارتباطات بینالمللی هنرمندان، بازاریابی در جهت خرید و فروش آثار در ابعاد گسترده و جهانی از مهمترین دستاوردهای این رویداد است، که در نهایت می‌تواند بر مقوله اقتصاد هنر تاثیر مثبت بگذارد. حال اینکه ما طی این سال‌ها چقدر از این امکان در جهت معرفی هنر ایران و ایجاد معاملات بین المللی بهره برده‌ایم سوالی است که پاسخ دادن به آن نیاز به تحلیل و ارزیابی دارد.
اثر هما مولجی/ یکی از هنرمندان شرکت کرده در بینال پنجاه و ششم ونیز
هنرمندان ایرانی چند دوره در بینال حضور یافته‌اند؟
با وجود این اهمیت آیا کشورمان از این بستر مناسب برای معرفی هنر ایرانی آنطور که باید بهره برده است؟ پاسخ منفی است. بیش از یک قرن و حدود ۱۲۱ سال است که دوسالانه ونیز به طور جدی برگزار می‌شود و این در حالی است که ایران به تعداد بسیار معدود در آن حضور یافته است. با توجه به آمار (اگر امسال را در نظر نگیریم) ایران هشت دوره در این رویداد حضور داشته که دو دوره آن مربوط به سالهای پیش از انقلاب است. شش دوره حضور در سالهای پس از انقلاب هم با انتقادهایی همراه بوده است.
اثر صادق کاظمی/ نمایش داده شده در بیست و ششمین بینال ونیز
انتقاد به نحوه انتخاب هنرمندان
همانطور که گفته شد، در نوع انتخاب هنرمندان برای حضور در بینال ونیز هم همواره انتقادهایی وجود داشته؛ چراکه اساس و مبنای انتخاب هنرمندان در این رویداد مشخص نیست! معمولا در دوره‌های قبلی اینگونه بوده که پیش از انتخاب هنرمندان برای حضور در این رویداد درباره نحوه انتخاب آنها اطلاع‌رسانی نشده است. پس از انتخابها هم درباره دلیل این اتفاق و اعزام‌ها توضیحاتی واضح ارائه نشده!
جز این موضوع، مشخص نیست که دقیقا در هر دوره چه تعداد هنرمند امکان حضور در این رویداد را دارند. این موضوع همواره ابهاماتی را ایجاد کرده و انتقادهایی را به همراه داشته است. متاسفانه مدیرانی که طی سالهای پس از انقلاب در دفتر کل هنرهای تجسمی مشغول به کار شده‌اند درباره این معضل تمهیدی نیاندیشیده‌اند. با ارائه مثال‌هایی می‌توان به راحتی به این موضوع پی برد که در انتخاب هنرمندان برای حضور در بینال ونیز هیچ قاعده‌ای از سوی مسئولان وجود ندارد. از طرفی باید گفت حضور ایران در دوسالانه ونیز طی این سال ها، اغلب در بخش‌های غیر اصلی بوده و حال در آخرین دوره این رویداد قرار است هنرمندان ایرانی در بخش اصلی آن به ارائه آثارشان بپردازند.
آثار رضا لواسانی در غرفه ایران/دوره پنجاه و هشتم بینال ونیز
باید گفت در کل دوسالانه ونیز دارای یک بخش اصلی است که غرفه‌های آن در مکان‌های پرتردد قرار دارند. بخش دیگر هم غرفه‌هایی را در حاشیه این رویداد دربرمی‌گیرد که قاعدتا از مخاطبان کمتری برخوردار است. با توجه به قدمت و پیشینه هنر ایران و جایگاه هنرمندان و کیفیت آثارشان بهتر آن است که مسئولان مربوطه، غرفه‌ای در بخش اصلی این رویداد را در اختیار گیرند.
نمایی از کوچه منتهی به پاویون ایران در بینال ونیز ۲۰۱۹/ دوره پنجاه و هشتم این رویداد
موفقیت‌های ایران در بینال ونیز
آنچه در وهله اول پس از حضور در هر رویداد بین المللی مورد ارزیابی قرار می‌گیرد، خروجی آن است. حال نیز این سوال مطرح است که حضور معدود هنرمندان ایرانی در دوسالانه ونیز تا به امروز چه نتایج مثبتی داشته است! در همین راستا باید دید حضور هنرمندان ایرانی در بینال ونیز چقدر مورد توجه قرار گرفته است. آیا این حضور علاوه بر معرفی هنر معاصر ایران، بر اقتصاد هنر و بازار فروش آثار تاثیرات مثبت داشته است؟ پاسخ دادن به این سوال در یک یا دو جمله نمی‌گنجد و به طور خلاصه و کوتاه باید گفت مخاطبان و هنرمندان ایرانی از نتایج مثبت حضور در بینال ونیز چیزی نمی‌دانند! والبته با توجه به نوع انتخاب هنرمندان و آثار ارائه شده نمی‌توان گفت حضور ایران در این رویداد تا به امروز بازخوردهای مثبت داشته است. اما در کل ایران طی این سال‌ها با حضور در بینال ونیز به موفقیت‌های نسبی دست یافته است. عده‌ای بر این عقیده‌اند که ایران به ندرت در غرفه‌های اصلی نمایشگاه این رویداد حضور یافته است.
به عنوان مثال در پنجاه و ششمین دوره که توسط بخش خصوصی و مزدک فیض‌نیا برگزار شد، غرفه ایران در فضایی حدود دوهزار متر برپا شد؛ هرچند به جز هنرمندان ایرانی، افرادی از کشورهای همسایه هم در این غرفه حضور داشتند که در دوره خودش انتقادهایی را برانگیخت. فیض‌نیا در همان مقطع گفته بود: داشتن دو هزار متر فضا و پنجاه و سه هنرمند در شرایطی که غرفه مرکزی ۱۵۰ هنرمند داشته در نوع خود اتفاقی قابل توجه است.
او در بخش دیگری از صحبت‌هایش بیان کرده بود؛ اتفاق دیگری که در دوره پنجاه و ششم بینال رخ داد اختصاص دادن یک دفترچه ویژه یا اصطلاحا کاتالوگ بود که توسط نشریه سیلونا ادیتور یاله منتشر شده بود. این اتفاق شرایطی را فراهم کرده بود تا کتاب هنر ایران در قالب کاتالوگ در کنار کاتالوگ اصلی رویداد در کتابفروشی‌ها و مراکز فرهنگی ایتالیا در معرض فروش گذاشته شود.
نمایی از اثر سمیرا علیخانزاده در دوره پنجاه و هشتم بینال ونیز
کدام هنرمندان ایرانی به بینال رفته‌اند؟
با توجه به تعدد رشته‌های هنرهای تجسمی و جمعیت کثیر هنرمندانی که در تهران و دیگر شهرها به فعالیتهای جدی مشغول هستند، باید تاکید کرد که انتخاب هنرمندان به عنوان نمایندگان رسمی هنر معاصر ایران برای حضور در دوسالانه مهم ونیز، کاری بس دشوار است و سیاست‌های درستی را می‌طلبد. و اینکه قاعده و چهارچوب مشخصی ندارد. البته هرگز درباره این انتخابها پیش از حضور ایران در رویداد توضیحاتی از سوی مسئولان ارائه نشده و این‌عدم شفاف‌سازی نیز در نوع خود بر حواشی موجود می‌افزاید.
یک اثر چیدمان اثر مرتضی دره‌باغی شرکت داده شده در پنجاه و چهارمین دوسالانه ونیز/ او به واسطه اثرش تصویر دویست و چهل شهید جنگ تحمیلی را مدنظر قرار داده است/ گفتنی است در این دوره از دوسالانه ونیز محمدمهدی و منیر قان‌بیگی مشترکا با اثر مکعب‌های سفالی که برگرفته از نماد کعبه‌اند، خلق شده‌اند. همچنین درا ین دوره عکس‌هایی از محسن راستانی عکاس در غرفه ایران نمایش داده شده بود
ایران در دهه شصت میلادی (پیش از انقلاب اسلامی) برای اولین بار در بینال ونیز حضور یافته است. در همان مقطع، یعنی سال ۱۹۵۶ بود که کشورمان با دیوارنگاره‌ای دوازده متری که توسط هنرمندان ایرانی خلق شده بود در این رویداد حضور یافت. ایران در سالهای پیش از انقلاب یک بار دیگر در بینال ونیز حضور یافت که زمان آن مربوط به سال ۱۹۶۶ میلادی است. در همان مقطع بود که کامران دیبا، بهجت صدر و سهراب سپهری به صورت انفرادی در بینال ونیز حضور یافتند.
پس از آخرین حضور ایران در بینال ونیز پیش از انقلاب اسلامی، چهل سال بعد یعنی در سال ۲۰۰۳ ایران در سالهای پس از انقلاب در بینال ونیز حضور یافته که پنجاه و یکمین دوره آن محسوب می‌شود. حسین خسروجردی و حسین نادعلیان هنرمندانی بودند که در این دوره از رویداد حضور یافتند. این موفقیت در دوره بعد (پنجاه و دومین دوره) تکرار نشد؛ چراکه ایران در این رویداد غایب بود. زنده‌یاد حبیب‌الله صادقی که رییس مرکز هنرهای تجسمی وزارت ارشاد وقت بود، در آن مقطع دلیل غیبت ایران را عدم وجود بودجه کافی دانسته بود. در این دوره قرار بود فرشید مثقالی هنرمند معاصر با پروژه‌ای بزرگ به بینال ونیز برود که میسر نشد. در سال ۲۰۰۵ هنرمندانی چون ماندانا مقدم و بیتا فیاضی با آثارشان به صورت انفرادی در این رویداد حضور یافتند.
ایران در دوره پنجاه و سوم بینال ونیز که در سال ۲۰۰۹ برگزار شده بود نیز، حضور یافت. ایرج اسکندری، صداقت جباری و حمیدرضا آویشی هنرمندانی بوده‌اند که در این دوره حضور داشته اند. محمدمهدی و منیر قان‌بیگی، محسن راستانی و مرتضا دره باغی نیز هنرمندانی هستند که در پنجاه و چهارمین دوسالانه ونیز حضور یافته اند. ایران در دوره پنجاه و پنجم دوسالانه غایب بوده است.
در پنجاه و ششمین دوره از دوسالانه ونیز که سال ۱۳۹۴ برگزار شد، بیش از چهل هنرمند ایرانی در این رویداد حضور داشتند که البته کمی بعد مشخص شد تعدادی از آنها اهل کشورهایی چون عراق، پاکستان و افغانستان بوده‌اند!
باید گفت، در پنجاه و هفتمین دوره از دوسالانه ونیز که سال ۱۳۹۶ برگزار شد، تنها یک هنرمند از ایران حضور داشت. او بیژن بصیری بود؛ هنرمندی که ساکن ایران نیست و در فضایی خارج از کشور به فعالیتهای بینالمللی مشغول بوده است.
سال ۱۳۹۸ بود که پنجاه و هشتمین دوره از دوسالانه ونیز برگزار شد. در این دوره که سه هنرمند ایرانی در این رویداد حضور یافتند. رضا لواسانی، علی میرعظیمی و سمیرا علیخان زاده هنرمندانی بودند که بر اساس انتخاب مسئولان به بینال ونیز راه یافتند.
دو سال پیش، یعنی سال ۱۴۰۱ بود که پنجاه و نهمین دوره از بینال ونیز برگزار شد و مسعود اخوان جم، فیروز فرما فرمانیان، بینا رضوی در آن حضور یافتند.
نمایی از اثر علی میرعظیمی هنرمندی که در دوره پنجاه و هشتم بینال ونیز حضور یافت/ سال ۱۳۹۸
هنرمندان حاضر در بینال ۲۰۲۴ ونیز
پس از چالش‌ها و انتقادات مطرح شده طی یکی دو سال گذشته در رابطه به انتخاب هنرمندان برای اعزام به ایتالیا و حضور در دوسالانه ونیز، به گفته امیر خراسانی زاده مدیرکل دفتر هنرهای تجسمی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، عبدالحمید قدیریان، غلامعلی طاهری، کاظم چلیپا، مرتضی اسدی و مصطفی گودرزی هنرمندانی هستند که آثارشان در این رویداد در معرض دید عموم قرار می‌گیرد.
عبدالحمید قدیریان نقاش در دانشگاه هنرهای زیبا تحصیل کرده است. او دارای مدرک درجه یک هنری در رشته طراحی صحنه و لباس از وزارت ارشاد است که معادل دکترا است. او از سال ۱۳۶۰ تا به امروز مشغول فعالیت در عرصه نقاشی است. علاوه بر اینکه او از سال ۱۳۶۵ در عرصه سینما هم فعالیت کرده است. وی برای طراحی صحنه و لباس سریال «مریم مقدس» تندیس بلورین جشنواره فیلم فجر را از آن خود کرده است. مدیریتهای هنری ساخت موزه تهرانشناسی و اختتامیه بیستمین جشنواره بینالمللی فیلم فجر، مدیر اجرایی افتتاحیه اولین المپیک بانوان، تألیف کتاب و چاپ مقاله، برگزاری نمایشگاههای انفرادی و گروهی داخلی و خارجی از دیگر فعالیتهای قدیریان در عرصه فرهنگی و هنری کشور است. گفتنی است او تصویرسازی کتاب «از خاک تا افلاک» را با تکنیک کاریکاتور به عهده داشته است.
غلامعلی طاهری‌زاده سال ۱۳۳۵ در تهران است. وی فارغ التحصیل مقاطع لیسانس و فوق لیسانس نقاشی از دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران و دارای نشان عالی تجسمی از جشنواره بین المللی هنرهای تجسمی فجر است. او همچنین در رشته نقاشی از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی گواهینامه درجه یک هنری دریافت کرده، که معادل مدرک دکتراست.
وی یکی از موسسان دانشکده هنر دانشگاه شاهد است و به عنوان مدرس در دانشگاه‌ها و مراکز عالی فعالیت داشته است. ریاست موزه هنرهای معاصر تهران؛ قائم مقامی دانشکده هنر دانشگاه شاهد، عضویت در هیئت مؤسس و هیئت امنای انجمن هنرهای تجسمی ایران؛ عضو هیئت مؤسس و هیئت مدیره انجمن هنرهای تجسمی انقلاب و دفاع مقدس، مشاور هنری مرکز هنرهای تجسمی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برخی از مسئولیت‌های غلامعلی طاهری زاده است.
کاظم چلیپا یکی از هنرمندان معاصر است که مخاطبان او را بیش از دیگران می‌شناسند. او هم دوره ناصر پلنگی، حبیب الله صادقی، حسین خسروجردی بوده است که در مجموع این افراد را نقاشان انقلاب می‌دانند. این هنرمندان در سالهای ابتدایی انقلاب به خلق آثاری با موضوعات روز پرداختند. چلیپا به سال ۱۳۳۶ در تهران به دنیا آمد و نقاشی را در ابتدا از پدرش حسن اسماعیل زاده آموخت. وی دارای مدرک کارشناسی ارشد نقاشی از دانشکده هنرهای زیبا دانشگاه تهران است. چلیپا آثارش را در تعداد نمایشگاه گروهی و بیینالهای نقاشی در داخل و خارج از ایران به نمایش گذاشته و کسب مقام اول نمایشگاه بین المللی هنرهای ظریفه ژاپن در سال ۱۳۷۱ را در کارنامه دارد.
کاظم چلیپا برنده جایزه دست خط زرین بنیانگذار انقلاب در سالگرد جنگ ایران و عراق است. وی همچنین برنده قلم موی زرین جایزه ویژه و دیپلم افتخار شده است. تدریس در رشته هنر دانشگاههای ایران و داوری نمایشگاههای مختلف تجسمی نیز از دیگر فعالیتهای این هنرمند محسوب می‌شوند.
مرتضی اسدی (نقاش و مدرس دانشگاه) زاده سال ۱۳۳۶ است. او تحصیلات مقدماتی هنر را در هنرستان هنرهای زیبای تهران گذرانده و در ادامه به دانشکده هنرهای زیبای تهران رفته است. او طی این مسیر به سال ۱۳۶۷ در رشته نقاشی مدرک کارشناسی دریافت کرده است. اسدی در ادامه به تحصیل در رشته تصویرسازی پرداخت و سال هفتاد پنج از دانشگاه تهران مدرک کارشناسی ارشد دریافت کرده است. مرتضی اسدی در ادامه تحصیلات خود به دانشگاه شاهد رفته و در مقطع دکترای پژوهش هنر تحصیل کرده است.
او همچنین از دومین و چهارمین دوسالانه نقاشی معاصر ایران جایزه دریافت کرده است. اسدی به سال ۱۳۷۹ در اولین دوره دوسالانه جهان اسلام نیز شرکت کرده و از اواخر دهه شصت تا اواخر دهه هشتاد در حوزه هنری مشغول به کار بوده است.
اسدی پس از یک دوره تجربه‌ی منظره‌نگاری، به نقاشی اکسپرسیونیستی در مضامین مربوط به جنگ ایران و عراق و مبارزه‌ی مردم فلسطین روی آورد. او در این آثار خطوط تیز، شکل‌های زاویه دار، رنگهای تند و تباین تیره و روشن را در بیانی حماسی به کار گرفته است.
مصطفی گودرزی نقاش و گرافیست، یکی دیگر هنرمندان معاصر است که قرار است به اتفاق چند نفر دیگر در شصتمین بینال ونیز حضور یابد. او عضو هیئت علمی دانشکده هنرهای تجسمی دانشگاه تهران است و یکی از اعضای پیوسته فرهنگستان هنر نیز هست. گودرزی در دانشکده رن و سوربن تحصیل کرده است.
او طی سالهای فعالیتش در رویدادهایی شرکت کرده و عناوینی دریافت کرده و چند دوره هم دبیر جشنواره هنرهای تجسمی فجر بوده و به عنوان داور در این رویداد حضور داشته است.
