افت شدید کتاب‌های نمایشگاهی در دولت‌های نهم و دهم

به گزارش خبرنگار ایلنا؛ بیست و هشت سال است که هر ساله با نزدیک شدن به اردیبهشت ماه شاهد رویدادی بزرگ و بین‌المللی با عنوان «نمایشگاه بین‌المللی کتاب» در تهران هستیم. نمایشگاهی که سالی یکبار تبدیل به محلی می‌شود برای دور هم جمع شدن ناشران کوچک و بزرگ کشور در حوزه‌های مختلف دانشگاهی، عمومی، کودک و... در این گزارش نگاهی خواهیم داشت به آمار و ارقام و نحوه‌ی برگزاری بیست‌وهفت ساله‌ی این رویداد فرهنگی و فراز و نشیب‌هایی که بر سر راه نمایشگاه کتاب وجود داشته است.

تعداد ناشران داخلی و خارجی/ تعداد کتاب‌های داخلی و خارجی

طبق آخرین آمار ارائه شده توسط مسوولان برگزاری نمایشگاه سالانه بیش از 2 هزار و 500 ناشر داخلی و 1700 ناشر خارجی در نمایشگاه بین‌المللی غرفه دارند و به‌طور میانگین حدود 200هزار عنوان کتاب داخلی و 140هزار عنوان کتاب خارجی به مراجعان عرضه می‌شود، البته این تعداد برحسب شرایط فرهنگی، سیاسی و اقتصادی افت و خیز و بالا و پایین هم داشته است.

بیست و دومین دوره‌ی نمایشگاه که اردیبهشت سال 88 برگزار شد با افت شدید تعداد کتاب‌های خارجی همراه بود و تعداد عنوان کتاب‌های خارجی به یک‌باره از 150هزار عنوان به 70هزار عنوان رسید، در دوره‌ی بیست و پنجم هم شاهد کاهش تعداد کتاب‌های خارجی از حدود 200هزار عنوان به 130هزار عنوان بودیم. مدیریت نه چندان منطقی نمایشگاه در زمان احمدی‌نژاد و عدم پرداخت بدهی ناشران خارجی، باعث شد تا حضور ناشران خارجی کم رنگ و کم‌رنگ‌تر شود. درمورد ناشران داخلی و تعداد کتاب‌های آن‌ها هم وضعیت چندان بهتر از این نبود و ممنوعیت حضور چندین ناشر و جمع آوری برخی کتاب‌ها از غرفه‌ی ناشران عرصه را بر فعالین نشر کشور هم تنگ کرده بود.

در بیست و هفتمین و آخرین دوره‌ی این نمایشگاه که از 10 تا 20 اردیبهشت سال گذشته در محل مصلای بزرگ امام خمینی (ره) تهران برگزار شد هم 1296 ناشرعمومی‌، 623 ناشر دانشگاهی‌، 283 ناشر کودک و نوجوان‌ و 128 ناشر آموزشی حضور داشتند و بیش از 266 هزار و 429 عنوان کتاب را به نمایشگاه آوردند، 132 هزار عنوان کتاب خارجی نیز توسط ناشران خارجی حاضر در دسترس بازدیدکنندگان قرار گرفته بود. براساس گفته‌ی مدیر کمیته ناشران الکترونیک بیست‌وهفتمین نمایشگاه بین‌المللی هم حدود 60 ناشر در این دوره از نمایشگاه حضور داشتند و 2 هزار و 200 اثر از سوی آن‌ها  عرضه شد. این درحالی است که در بیست و ششمین دوره‌ی نمایشگاه، 200 ناشر الکترونیک نام‌نویسی کردند و درنهایت 100 شرکت فعال در زمینه نشر کتاب الکترونیک  فرصت حضور در آن دوره‌ی نمایشگاه کتاب تهران را یافتند .

امسال نیز با اضافه شدن تعداد دیگری ناشر داخلی و رفع مشکل تعداد کتاب‌های منتشر شده طی یک سال برای برخی ناشرانی که برای حضور در نمایشگاه ممنوعیت داشتند، ۲۷۰۷ ناشر، نمایندگی نشر و ناشر همراه برای حضور در بیست و هشتمین نمایشگاه کتاب تهران ثبت‌نام کرده‌اند. هنوز آماری از تعداد ناشران خارجی و کشورهای شرکت کننده در این دوره منتشر نشده است و مسئولان می‌گویند طی روزهای آتی این اعداد و ارقام هم عنوان می‌شود، البته تاکنون حضور عمان به‌عنوان مهمان ویژه قطعی شده و وزرای فرهنگ بنگلادش هم قول مساعد داده‌اند تا در نمایشگاه کتاب بیست‌وهشتم حضور پیدا کنند.

آمار تراکنش‌ها، فروش نمایشگاه

بیست و هشت سال است تا به یاد داریم در اردیبهشت‌ماه «نمایشگاه کتاب تهران» برگزار می‌شود تا حاصل دست‌آورد یکساله نویسندگان، پژوهشگران، شاعران، هنرمندان و... به صورت ویترینی خوش رنگ و لعاب در دید عموم قرار بگیرد اما نمایشگاه کتاب تهران هنوز در سایه آمارهای بازدیدکنندگان و میزان فروش کتاب به راه خود ادامه می‌دهد و همین موضوع باعث شده که این نمایشگاه بین‌المللی درنظر بسیاری از صاحب‌نظران فقط به اندازه‌ی یک فروشگاه بزرگ جلب نظر کند.

اساسا نمی‌توان و نباید آمار فروش را آماری برای ارزیابی هر نمایشگاهی ازجمله نمایشگاه کتاب تهران به حساب آورد. اولویت برگزاری نمایشگاه کتاب، مثل هر نمایشگاهی، باید متمرکز به جنبه‌ی نمایشگاهی آن باشد و نه فروشگاهی آن. با این همه اهم آمارهای اعلام شده بعد از برگزاری هر دوره از نمایشگاه عمدتا حول محور همین دو فاکتور، یعنی میزان فروش و تعداد بازدیدکنندگان می‌گردد و دقیق‌ترین اطلاعات از بازدهی نمایشگاه کتاب تهران غالبا شامل همین دو بخش می‌شود. بیشترین میزان معاملات خارجی نمایشگاه در سال‌های اخیر مربوط به دوره‌ی هجدهم و اردیبهشت سال 1384 می‌شود و بعد به دلایلی که بالاتر اشاره شد سیر نزولی طی کرد. بیست‌و دومین دوره نمایشگاه در اردیبهشت سال 88 هم طی سال‌های اخیر از نظر معاملات داخلی در صدر جدول است.

براساس همین آمارها در بیست‌وهفتیمن و آخرین دوره‌ی برگزار شده‌‌ی نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، یک میلیون و 268 هزار و 316 تراکنش موفق با مبلغ نهایی 472 میلیارد و 521 میلیون و 967 هزار و  122ثبت شد. در بیست و ششمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران نیز، 273 میلیارد و 861 میلیون و 502 هزار و 45 ریال از طریق 958 هزار تراکنش بانکی به گردش درآمد. البته کل خرید کتاب از بیست و هفتمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران با استفاده از دستگاه‌های کارتخوان، بن کتاب و پول نقد، این مبلغ (بیش از 140 میلیارد تومان) بوده است.

اگر هم به آمارهایی جزئی‌تر از میزان فروش و تراکنش بنا بر تفکیک حوزه‌های کاری ناشران نیاز باشد می‌توان به چنین اعداد و ارقامی که مربوط به بیست‌وهفتمین دوره است برای ادوار مختلف نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران دست یافت.

حتی آمارهایی از بیشترین و کمترین میزان تراکنش بانکی طی ده روز برگزاری نمایشگاه اعلام می‌شود. به عنوان مثال، سال گذشته بیشترین میزان تراکنش بانکی روزانه 65 میلیارد و 539 میلیون و 756 هزار و 691 ریال و کمترین میزان تراکنشات بانکی روزانه 10 میلیارد و 219 میلیون و 141 هزار و 231 ریال بود.

شاید بهتر باشد تمهیداتی به منظور پررنگ‌تر شدن وجهه فرهنگی نمایشگاه اندیشیده شود. هرچند برگزاری نشست‌های مختلف ادبی و فرهنگی و حضور اهالی قلم در غرفه‌های ناشران مختلف تاحدودی بار فرهنگی و ادبی نمایشگاه کتاب را حفظ می‌کند اما همچنان برنامه‌های جنبی و تازه‌ای هستند که می‌توانند علاوه بر کشاندن بازدیدکنندگان بیشتر به نمایشگاه کفه‌ی ترازوی این رویداد را به سمت فرهگی و ادبی سنگین‌تر کند. حتی می‌توان از این فرصت استفاده کرد تا علاقه و عادت مطالعه و کتاب‌خوانی را به کودکان آموزش داد، البته غرفه‌های بخش کودک و نوجوان عموما برنامه‌هایی برای این مهم تدارک می‌بینند اما هماهنگی، مدیریت و برنامه‌ریزی یک‌پارچه می‌تواند نتیجه‌ی بهتری به همراه داشته باشد.

تعداد بازدیدکنندگان از نمایشگاه

مساله اصلی در بهتر برگزار شدن نمایشگاه بیشتر از هر چیزی بستگی به حضور ناشران متعدد همراه با عناوین کتاب‌های مختلف دارد. استقبال از نمایشگاه از این طریق است که افزایش می‌یابد. ما در نمایشگاه کتاب به سراغ تازه‌های نشر می‌رویم تا ببینیم ناشران مختلف در حوزه‌ی خاصی که فعالیت می‌کنند چه کتاب‌هایی را برای عرضه تدارک دیده‌اند.

تعداد بازدیدکنندگان از نمایشگاه علاوه بر تعداد ناشران و کتاب‌های عرضه شده به عوامل متعددی ازجمله مسائل اقتصادی و مالی هم برمی‌گردد. به همین دلایل است که تعداد بازدیدکنندگان از نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران در ده سال گذشته با بیشترین نواسان روبرو بوده است. نباید فراموش کرد که در چند دوره‌ی گذشته قاطبه مردم از گرانی قیمت کتاب گله داشتند. این موضوع به کرات از جانب مردم و غرفه‌داران نمایشگاه کتاب مطرح شد. گرانی کاغذ و در پی آن گرانی قیمت کتاب یکی از مهمترین دلایلی بود که می‌توانست به‌طور جدی از شمار بازدیدکنندگان کم کند، که به یقین چنین نیز شد.

علاوه بر این به نظر می‌رسد نمایشگاه کتاب تهران هر سال خود را تنها تکرار می‌کند و کمتر اتفاق تازه یی در آن می‌افتد. برای استفاده مثبت از زمان و فضایی که هرساله در اختیار اهالی فرهنگ قرار می‌گیرد، باید برنامه‌ریزی بهتری داشت. بد نیست تمهیداتی اندیشیده شود تا مسئولان باتوجه به بضاعت فرهنگی هر ناشر به آنها فضا بدهند و نه براساس درخواست آنها! و در بخش امکانات رفاهی اگر چه نیاز مراجعه‌کنندگان به موادغذایی اجتناب ناپذیر است اما اختصاص دادن بخش وسیعی از فضای باز مجموعه مصلی تهران به اغذیه‌فروشی‌ها با شئونات همایش بزرگی مانند نمایشگاه کتاب تهران همخوانی ندارد و فضا را بیشتر شبیه مکان‌های تفریحی (خاصه آنچه از استادیوم‌های فوتبال‌مان سراغ داریم) جلوه می‌دهد.

اما با تمام این تفاسیر سال گذشته تقریبا در تمام 10 روز برپایی نمایشگاه کتاب سالن‌ها و غرفه‌های فروش کتاب آنقدری از بازدیدکنندگان مملو بود که جمعیت آنها را انبوه توصیف کنیم. البته عموما تعداد دقیقی از بازدیدکنندگان وجود نداشت و صرفا براساس فاکتورهایی مثل مشاهدات عینی خبرنگاران و ارزیابی بعضی از ناشران میزان بازید از نمایشگاه تخمین زده می‌شد. مثلا تعداد بازدیدکنندگان از نمایشگاه کتاب بیست‌وششم در حدود 5 میلیون نفر تخمین زده شد.

در برگزاری بیست و هفتمین دوره نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران برای اولین بار آمار شمارش بازدید از این رویداد با روشی علمی انجام گرفت. بنابر شمارش علمی که پنجشنبه 18 اردیبهشت تاظهر  انجام گرفته؛ بالغ بر 270 هزار نفر از درهای مختلف وارد مصلی تهران شده‌اند، به گونه‌ای که شلوغ‌ترین روز نمایشگاه کتاب تهران رقم خورده است. این آمار طی 27 سال گذشته بی‌سابقه بوده است، چراکه تاکنون در طول یک روز جمعیتی به این اندازه وارد نمایشگاه نشده بود.

شمارش معکوس تا نمایشگاه بیست و هشتم

باید منتظر بود و دید نمایشگاهی که در حدود یک ماه دیگر برگزار می‌شود و برای اولین بار در طول دوره‌های مختلف به اتحادیه‌ی ناشران و انجمن‌های تخصصی نشر سپرده شده است؛ چقدر می‌تواند طرحی نو در بزرگترین رویداد فرهنگی کشور دراندازد. با تمام کمبود بودجه‌ای که وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی روبروست؛ در این نمایشگاه قرار است مبلغ بن خرید کتابی که در اختیار دانشجویان و علاقه‌مندان داده می‌شود تا 40میلیون تومان افزایش پیدا کند تا تعداد آن‌هایی که تحت پوشش بن کتاب قرار می‌گیرند با افزایشی حدود ۲۰۰ درصد، به ۶۷۰ هزار نفر برسد، البته از مبلغ تعیین شده برای بن کتاب سهم وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، دانشگاه‌‌ها، مراکز علمی و حوزه‌‌های علمیه هریک ۲۵ درصد و سهم مشارکت دانشجویان و طلاب ۵۰ درصد خواهد بود. امید است با چنین تمهیداتی شاهد حضور فعال‌تر دانشجویان و کتاب‌خوان‌ها باشیم و دیگر همچون دوره‌ی گذشته که بیش از 340 هزار نفر در سایت نمایشگاه ثبت نام کردند اما سقف اعتبارات برای پرداخت یارانه کتاب 240 هزار نفر را پوشش می‌داد نباشیم.