صدایی که از متن شنیده می‌شود
حسین نصرالله زنجانی در نقدی که بر کتاب یاران موافق شامل خاطرات آیت‌الله سیدمرتضی مستجابی از امام موسی صدر نوشته؛ به چهار ویژگی مهم این کتاب اشاره کرده و آنها را به‌عنوان ارزش‌های اثر برمی‌شمارد.
کتاب «یاران موافق» که دربرگیرنده بخشی از خاطرات آیت‌الله سیدمرتضی مستجابی است؛ به تازگی از سوی انتشارات موسسه فرهنگی تحقیقاتی امام موسی صدر منتشر شده است.
این اثر آن‌گونه که در مقدمه آمده، محصول 38 ساعت مصاحبه با یکی از چهره‌های برجسته فرهنگی، اجتماعی و حوزوی اصفهان است که در شش بخش تنظیم و تدوین شده است. کتاب از آن رو که اطلاعات مهمی درباره حوادث سیاسی و چهره‌های سرشناس تاریخ معاصر ارائه می‌دهد از اهمیت فراوانی برخوردار است.
درباره این کتاب مطالب مختلفی قابل طرح است که در این یادداشت، تنها به چهار ویژگی آن اشاره می‌شود.
با مطالعه کتاب مشخص می‌شود که محقق در برقراری ارتباط با راوی و جلب اعتماد او برای بیان خاطراتش از توان مناسبی برخوردار بوده است. فعالان تاریخ شفاهی به خوبی می‌دانند که برقراری ارتباط با صاحبان خاطره و کسب موافقت آنان برای همکاری جهت ضبط خاطرات، یکی از چالش‌های جدی جلسات مصاحبه برای همه محققان است. بسیارند مصاحبه‌گرانی که به دلیل همین مشکل، موفق به شروع مصاحبه و یا تکمیل آن نشده‌اند. زیرا موقعیت اجتماعی مصاحبه‌شونده و مشکلاتی مانند سن و سال، وابستگی تشکیلاتی، ضعف حافظه، محدویت‌های سیاسی، کم‌حوصلگی و یا تعلقات روحی و عاطفی در بسیاری از موارد، مانع از انجام یک مصاحبه تفصیلی و کامل خواهد بود. در چنین شرایطی متن کتاب «یاران موافق» نشان می‌دهد که محقق به تدریج موفق شده رابطه‌ای نزدیک و صممیانه با راوی برقرار کرده و یکی از چهره‌های برجسته روحانیت که سال‌های پس از 90 سالگی را می‌گذراند؛ با وجود وابستگی‌های روحی و عاطفی و آسیب جدی به حافظه و عدم تمایل به طرح برخی مطالب و محدودیت‌های سیاسی؛ به بیان بخش مهمی از خاطراتش راضی کند.
از دیگر ویژگی‌ها و نقاط قوت این کتاب، متن قابل تحسین آن است. در حقیقت مولف و ویراستار اثر در خلق متنی روان و یکدست که وفادار به ادبیات و لحن راوی است، به میزان زیادی موفق بوده‌اند. شاید سخن گزافی نباشد اگر گفته شود که با مطالعه این اثر نه تنها خاطرات راوی خوانده می‌شود که صدای او نیز شنیده خواهد شد.
یکی از توصیه‌هایی که همواره به فعالان تاریخ شفاهی می‌شود این است که تلاش کنند متن نهایی به گونه‌ای تنظیم شود که با ادبیات و لحن راوی بیگانه نبوده و بازتابی از ویژگی‌های گفتاری او باشد. چراکه زبان بخش مهمی از هویت و فرهنگ هر فرد است و فاصله گرفتن از آن، اصالت سند را تضعیف خواهد کرد. امری که خوشبختانه در این اثر به خوبی رعایت شده است.
البته در مقدمه کتاب توضیح داده شده که همکاری نزدیک ویراستار و محقق در تولید متن تاثیر فراوانی داشته است.
حفظ حالات راوی هنگام مصاحبه از دیگر ویژگی‌های متن کتاب است. این امر از آنجا اهمیت می‌یابد که مخاطب در جریان فضای حاکم بر مصاحبه و فرآیند بیان خاطرات قرار گرفته و تصویر روشن‌تری از متن به دست می‌آورد. تاثر، خنده، گریه و یا سکوت راوی در بخش‌های مختلف نشان می‌دهد که او هر یک از پاسخ‌ها را در چه شرایطی بیان کرده است.
شاید نیاز به یادآوری نباشد که در مطالب نقل شده از بزرگان دینی که بخشی از سنت شفاهی است، معمولا آن دسته از روایاتی که جزئیات را حفظ کرده‌اند، قابل استفاده‌تر از روایاتی هستند که در کلیات باقی مانده‌اند.
یکی از ویژگی‌های هر مصاحبه تاریخ شفاهی، هدفمند بودن پرسش‌ها و تلاش برای هدایت راوی در چارچوب مشخصی است که مصاحبه به خاطر آن انجام شده است. همچنین آشنایی و اشراف به موضوعات و زوایای مختلفی که قرار است در مصاحبه به آنها پرداخته شود؛ از دیگر ضرورت‌های مصاحبه تاریخ شفاهی است. مطالعه کتاب یاران موافق نشان می‌دهد که مصاحبه‌ها با هدف‌گذاری‌های مشخص انجام شده و به‌رغم شرایط خاص راوی، تلاش شده تا از چارچوب موردنظر فاصله گرفته نشود. همچنین آشنایی مصاحبه‌گر با موضوعات مختلف تاریخی موجب شده تا ضمن طرح مسائل کمتر پرداخته شده به نوعی به تحریک ذهن راوی نیز کمک کند تا خاطرات و اطلاعات بیشتری را به یاد آورد.
یادداشت: حسین نصرالله زنجانی، پژوهشگر و مدرس تارخ شفاهی