سودمند‌ترین ارتباط دولت و جوایز ادبی خصوصی دوری و دوستی است
در نشست تخصصی بررسی جوایز ادبی در ایران مناسب‌ترین ارتباط میان جایزه ادبی خصوصی و دولت، دوری و دوستی عنوان شد.
به گزارش خبرنگار ایلنا، چهارمین نشست از سلسله نشست‌های بررسی مسائل ادبیات داستانی ایران با نام بررسی جوایز ادبیات خصوصی در ایران عصر امروز (چهارشنبه ۲۴ شهریور ماه ) و با حضور علیرضا زرگر دبیر جایزه ادبی مهرگان، جهانگیر هدایت دبیر جایزه ادبی صادق هدایت، سعید طباطبایی و آیت دولتشاهی دبیر جایزه ادبی هفت اقلیم در پژوهشگاه فرهنگ هنر و ارتباطات برگزار شد.
جهانگیر هدایت دبیر جایزه ادبی صادق هدایت ابتدای این نشست در توضیح کوتاهی از روند برگزاری این جایزه در ۱۵ سالی که از عمر آن گذشته گفت: از سال ۸۱ و همزمان با صد سالگی صادق هدایت برگزاری این جایزه را آغاز کردیم و تاکنون ۱۶ هزار و ۵۰۰ نفر از سنین ۹ تا ۶۵ سال در این جایزه شرکت کرده‌اند. حتی ایرانی تبارهایی از کشورهای مختلف مثل ترکیه، استرالیا، دانمارک، فرانسه و سوئد نیز آثار خود را به دبیرخانه جایزه ادبی هدایت ارسال کرده‌اند و ۲ برنده هم از افغانستان داشته‌ایم.
وی تاکید کرد: در راه‌اندازی این جایزه اصلا هدف ما مطرح کردن نام صادق هدایت نبود چراکه صادق هدایت خودش برای این جایزه یک امتیاز است و به نوعی برند این جایزه ادبی محسوب می‌شود. در واقع وقتی کسی آنقدر در دنیا شناخته شده است که تنها یک اثرش به ۲۹ زبان زنده دنیا ترجمه شده دیگر نیازی به استفاده از راه‌های مختلف برای بزرگ کردن او وجود ندارد.
دبیر جایزه ادبی «صادق هدایت» سپس با اشاره به برخی مشکلات و محدودیت‌هایی که در این ۱۵ سال با آن مواجه شدند، گفت: تا سال ۸۵ برنامه اختتامیه و معرفی برگزیدگان را در خانه هنرمندان برگزار می‌کردیم که با سخنرانی و اجرای موسیقی و تئاتر همراه بود اما از سال ۸۵ با تغییر مدیریت این موسسه امکان اجازه برگزاری برنامه‌های مرتبط با صادق هدایت به ما داده نشد. بعد از این ماجرا مخالفت‌ها با جایزه ادبی هدایت کم کم شروع شد و حتی در مراجعه به شهرداری برای استفاده از فرهنگسراها با مشکل مواجه بودیم تا جایی که در سه دوره مراسم را در منزل شخصی خود برگزار کردم یا حتی تنها به این اکتفا کردیم که برگزیدگان با حضور در دفتر جایزه خود را دریافت کنند. البته خوشبختانه سال گذشته همکاری خوبی با این جایزه شد و در سرای محله عباس آباد به هر ترتیبی بود و با همه مشکلات برگزیدگان را معرفی کردیم.
هدایت ادامه داد: صادق هدایت در زندگی از دو چیز گذشت پول و مقام. کارمند دبیرخانه دانشگاه هنرهای زیبا بود و به عنوان مترجم فرانسه فعالیت می‌کرد. فیش حقوقی او نیز ماهی ۴۰۰ تومان بوده است در حالی که خانواده هدایت در آن زمان از خانواده‌های پرنفوذ و قدرتمند بودند که از زمان قاجار مشاغل مهمی داشته‌اند اما هدایت هیچگاه زیر بار نام خانوادگی خود نماند و اصولا در هیچ زمینه‌ای قیم قبول نمی‌کرد. در همین راستا و برای تبعیت از افکار او جایزه ادبی هدایت پول و سکه به برگزیدگان نمی‌دهد. هر چند در این مدت فشارهایی از طرف اشخاصی که پول دوست دارند به ما وارد می‌شد و بعضا با اسپانسرهای عجیب و غریبی نیز مواجه بودیم اما هیچ کدام را قبول نکردیم. طی ۱۴ سال گذشته ۲۰ تندیس و ۴۵ لوح افتخار به برگزیدگان اول تا سوم داده‌ایم.
او در توضیح هدف جایزه ادبی هدایت و میزان تاثیرگذاری این جایزه نیز یادآور شد: ما می‌خواهیم از نام شخص هدایت استفاده کنیم تا نظر علاقمندان و مخصوصا جوان‌ها را به داستان‌نویسی جلب کنیم و تا حدود زیادی نیز در رسیدن به این هدف موفق بوده‌ایم. چرا که جوانی که ۱۵ سال پیش یک داستان برای جایزه ادبی هدایت فرستاده در حال حاضر جزو نویسندگان موجه است. می خواهیم به جای اینکه جوان‌ها به دنبال کارهای عبث و بیهوده باشند تفکر و نوشتن را در برنامه خود بگنجانند. هر جوان و نوجوانی که حتی یک داستان کوتاه نوشته باید تشویق شود تا به کار خود ادامه دهند.
هدایت اضافه کرد: یکی از ویژگی‌های جایزه ادبی هدایت این است که جایزه آزاد است و نویسنده هر چه بخواهد می‌تواند بنویسد در ثانی این جایزه یکی از شفاف‌ترین مسابقات ادبی خصوصی است و در هیچ کدام از دوره‌ها شخصا تا زمانی که جایزه را به دست برندگان ندادم، هیچ کدام از آنها را نمی‌شناختم.
دبیر ادبی جایزه صادق هدایت، مستقل بودن را یکی از دلایل مشکلاتی که با آن مواجه است دانست و گفت: ادبیات ما یک مشکل اساسی دارد و آن هم این است که می خواهد مستقل باشد ولی این مستقل بودن این روزها مد نیست و می توان گفت امروزه به جای ادبیات، انشاء نویسی داریم. یادم می آید در دوران مدرسه همیشه اواخر اسفندماه به ما می گفتند درباره بهار انشاء بنویسید. گویا این روزها همان روزهای آخر اسفند است که موضوع انشاء آن نیز مشخص است. ادبیات باید آزاد باشد البته این آزادی به معنای بی بندوباری نیست بلکه خود نویسنده و اهل قلم به احترام خودش اثرش را از بی بندوباری دور نگه میدارد. وقتی توجه به آزاد بودن ادبیات کنار گذاشته می شود و مدام شرایط و ضوابط خاص برای جوایز معرفی می کنیم پس ادبیات ارزش واقعی خودش را نخواهد داشت.
او افزود: جوایز ادبی دولتی نیز به دنبال تبلیغات است نه ادبیات .
هدایت تاکید کرد: جوایز ادبی خصوصی تاکنون نتوانسته است به دلیل مشکلات مطرح شده حرکت جدی در جامعه به وجود بیاورد اما هر کدام از این جوایز گوشه ای از ادبیات ما هستند که اگر نباشند آن گوشه تخریب می شود چنانکه شرایط امکانات کافی برای جوایز ادبی مهیا شود قطعا تاثیرگذاری آنها نیز بیشتر خواهد شد.
علیرضا زرگر مدیر جایزه ادبی مهرگان نیز درباره ارتباط جوایز ادبی خصوصی و نهادهای دولتی گفت: وقتی از جوایز ادبی خصوصی و نسبت دولت با آنها صحبت می‌شود دولت به تنهایی مطرح نیست. دولت و وزارت آموزش و پرورش، و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و به تبع آن معاونت فرهنگی این وزارتخانه ، مدیران اصلی فرهنگی کشور هستند. در کنار اینها آموزش و پرورش و آموزش عالی نیز در پیکره فرهنگی جای دارند. همچنین سازمان‌های عمومی مثل شهرداری، صداوسیما و انواع نهادهای دانشگاهی از دیگر نهادهایی هستند که در حوزه فرهنگی فعالند ولی خارج از چهارچوب دولت.
وی اضافه کرد: بنا بر اصول قانون اساسی و حقوق شهروندی، برگزاری جایزه ادبی مشکل قانونی و حقوقی ندارد. اگر حقوق شهروندی در کشور رعایت شود ما باید بتوانیم به راحتی مناسبت‌های فرهنگی ادبی برگزار کنیم. یعنی نیاز به اخذ مجوزهای متعدد هم نداشته باشیم. وقتی به ما می‌گویند مجوز شما از کجاست پس نیاز به مراجعه به دولت پیدا کنیم و ناگزیر به دریافت مجوز می‌شویم در حالی که اگر این مفهوم را در جریان حقوق شهروندی ببینیم نیازی به این حاشیه سازی‌ها نیست.
مدیر جایزه ادبی مهرگان با اشاره به مشکلاتی که این جایزه در طی سالهای برگزاری با آن مواجه بوده بیان کرد: جایزه ادبی مهرگان در سالهای اولیه در سالن‌های بزرگ و با فراخوان‌های آزاد برگزار می شد اما کم کم ناچار شدیم مکان برگزاری را به فرهنگسرا، مراکز فرهنگی، دفتر کار و حتی منزل تقلیل دهیم. شخصا به ۴ معاون فرهنگی وزارت ارشاد آقایان پرویز دری عسگری و صالحی نامه نوشتم و درخواست ثبت رسمی بنیاد مهرگان کردم اما تاکنون نتیجه‌ای نداشته است.
زرگر تاکید کرد: اصولا جایزه ادبی افتخاری است که یک نهاد خصوصی دولتی یا فرد یا گروهی از افراد به یک اثر ادبی و نویسنده آن اعطا می‌کنند با پذیرش چنین تالیفی برگزار کنندگان جوایز ادبی خصوصی فقط در قبال جامعه مسئولیعت اخلاقی و اجتماعی دارند و داوران هم تنها در برابر جامعه تعهد حرفه‌ای و اجتماعی دارند. هر مانعی که بر سر جوایز ادبی خصوصی به وجود آید یکی از بخش‌ها لطمه می‌بیند به عنوان یک برگزار کننده جوایز ادبی خصوصی احترام به استقال رای نظر داوران را بسیار مهم می‌دانم. باید بستر مناسب و بیطرفانه برای اهدای جوایز باشد، جوایز ادبی معتبر جهانی عمرهای صدساله دارند اما در کشور ما کمتر جایزه ادبی است که حتی به ۵۰ سال رسیده باشد.
وی سپس با اشاره به نوع نگرش و نگاه به ادبیات و جوایز ادبی دولتی و خصوصی گفت: شاید رقابت بین جایزه ادبی خصوصی یکی از دلایل ایجاد مشکلات بر سر راه جوایز ادبی خصوصی باشد اما مطلب اصلی تفاوت در نوع نگرش و نوع نگاه به ادبیات و ژانر های ادبی در بین جوایز ادبی خصوصی و دولتی است. وقتی سعی می شود ژانر های تفننی به وجود بیاید این یعنی از ادبیات دور می شویم و عمرجوایز ادبی خصوصی را کوتاه می کند.
او درباره عدم تخصیص سالن برای برگزاری مراسم جوایز ادبی خصوصی نیز تصریح کرد: فرهنگسراها سالن های مختلف با مراکز همایشی دانشگاهها از پول بیت المال ساخته شده اند و سالانه هم میلیارد ها تومان خرج نگهداری و بازسازی آنها می شود.
وی افزود: شهرداری تهران بودجه های ۱۴۰ میلیارد تومانی یا ۱۳۰ میلیارد تومانی برای بخش‌های مختلف فرهنگی در اختیار دارد اما اثر بخشی این مبالغ هنگفت واقعا کجاست در هر صورت این جوایز سلیقه بخشی از داوران را به جامعه معرفی می کند. و با ید مورد توجه قرار بگیرد.
او همچنین ضمن اشاره به تفاوت برگزاری جوایز ادبی در ایران و سایر کشورها گفت: وقتی جایزه ادبی مهرگان را دهه ۷۰ آغاز کردیم، ۱۸۷۰ جایزه ادبی فقط در آمریکای لاتین برگزار می شد منتهی تفاوت ما با آنها این است که دولت ها و سازمان های متولی در این کشورها با افتخار ابزار لازم و حمایت ها را در اختیار برگزار کنندگان قرار می دهند ولی هیچ مداخله و ارزش گذاری نمی کند. جوایز ادبی خصوصی نیازمند به اسپانسر هستند و برای اسپانسر نیز بازخورد یک جایزه در افکار عمومی و جامع مهم است حتی دو تیم پرطرفدار فوتبال نیز اگر در ورزشگاهی بدون تماشاگر و بدون بخش رادیویی و تلویزیونی بازی کنند کم کم به مشکل برمی خورند و باید تعطیل شوند.
مدیر جایزه ادبی مهرگان ادامه داد: به نسبت آزادی و امکان عمل برگزاری جایزه ادبی خصوصی هم میزان تاثیر آنها بر تیراژ فروش و کتاب اقتصاد نشر بالا می رود و هم جذب اسپانسر موفق‌تر می شود هرچه این امکانات کمتر باشد انعکاس جوایز ادبی در اقتصاد نشر دیده می‌شود اثر بخشی این جایزه ادبی باید در امکان اقتصادی، جذب اسپانسر شرایط اقتصادی و غیره ارزیابی شود.
زرگر به بخشی از کاستی و نواقص درونی جوایز ادبی نیز گریزی زد و گفت: البته خود جوایز ادبی نیز بی نقص نیستند. گزینش داوران برای این جشنواره ها بسیار مهم است. برای سلامت یک جایزه ادبی این جایزه باید اثر محور باشد نه فرد محور یا دوست محور. درواقع جوایز ادبی باید از نحل های فکری و گروهی دور باشند و تنها خود اثر را ارزش گذاری کنند.
او همچنین یادآور شد : کدام یک از آثار منتخب جوایز ادبی به کتاب های درسی راه پیدا کردند؟ ما هنوز حتی سعدی و حافظ را با همان سبک و سیاق قدیم تدریس می‌کنیم. نویسندگان مطرح و جوانان اهل قلم ما باید شناخته شوند. اصولا یکی از ساخت و سازهای برگزیده شدن در جایزه نوبل این است که یک اثر تا چه میزان نظر جوایز خصوصی را به خود جلب کرده است.
سعید طباطبایی نیز مشکلات جوایز ادبی خصوصی در کشور را برای قدمتی بیش از ۶۰ سال دانست و گفت: مشکلاتی که جایزه ادبی کشور ما به ویژه جوایز ادبی خصوصی با آن مواجه هستند قدمتی ۶۰ ساله دارد. در سال ۱۳۳۲ جایزه کتاب سال سلطنتی شاهنشاهی به عنوان اولین جایزه ادبی ملی دولتی در ایران شکل گرفت همزمان جایزه خصوصی سخن از طرف مجله سخن نیز راه‌اندازی شد. بعد از آن و تا قبل از وقوع انقلاب جوایز معتددی دیگری نیز شکل گرفتند. بعد از انقلاب نیز از سال ۶۲ جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی ایران فعالیت خود را آغاز کرد و جایزه قلم گردون در اوایل دهه هفتاد دو، سه سالی برگزار شد بعد از آن جوایز شهید غنی پور ، مهرگان و ... شکل گرفتند.
طباطبایی ادامه داد: اوایل دهه ۸۰ به واسطه گشایش فرهنگی و اقتصادی که کشور شاهد آن بود جوایز ادبی متعدد دیگری مثل گلشیری ، هدایت ، یلدا ، واروش ، بهرام صادقی و ... شکل گرفتند. البته در کنار گشایش فرهنگی و اقتصادی رونق نسبی اقتصاد نفت و افزایش تعداد عناوین و تیراژ کتاب‌ها نیز باعث شده بود با موجی از نویسندگان روبرو شویم که نیاز به معرفی و تشویق داشتند.
او در توضیح برخی مشکلات بر سر راه جوایز ادبی خصوصی اظهار داشت: وقتی کتابی از سوی یک ناشر رسمی و با مجوز قانونی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در کشور منتشر شده ارزیابی ، بررسی و برگزیده شدن آن در یک جایزه ادبی خصوصی چه جای نگرانی دارد. در هیچ سالی و هیچ جایزه ادبی کتاب‌های چاپ شده در خارج از کشور شرکت داده نشدند و هیچ گاه نیز قانون اساسی زیر پا گذاشته نشده است. اصولا بر اساس قانون برگزاری جایزه ادبی نیاز به مجوز ندارد و هیچ جایزه ادبی هم بر اساس مستندات حقوقی متوقف نشده است یعنی قوه قضائیه و دادگستری به دلیل حقوقی ورود نداشته‌اند البته گاهی نیروهای امنیتی نظراتی داده‌اند.
طباطبایی افزود: به نظر می‌رسد نهاد دولت از یک جایی به بعد در مقابل جوایز خصوصی می‌ایستد به عنوان مثال از اواسط دولت نهم مسئولان به این نتیجه رسیدند که جایزه ادبی دولتی مهمی را با نام جلال راه بیاندازند هر چند فکر شکل‌گیری این جایزه از اواخر دولت اصلاحات سیاست‌گذاری شده بود. بعد از راه‌اندازی جایزه جلال مسئولین مربوطه مشاهده کردند استقبال و اقبال عمومی به این جایزه راضی کننده نبود. البته بییشتر دلیل این موضوع ناشی از عدم شفافیت در داوری‌ها بود که حتی در برخی سالها اعتراض داوران را به تغییر نتایج اعلامی آنها در پی داشته است. اما دولت جوایز ادبی خصوصی را رقیبی بر سر راه جایزه دولتی جلال و پروین دانست و فشار به جوایز خصوصی آغاز شد آن هم با عدم در اختیار گذاشتن سالن برای برگزاری مراسم یا حتی احضار برگزار کنندگان.
دبیر جایزه ادبی نیز تاکید کرد: به همین دلایل است که طی سالهای ۸۹ و ۹۰ جوایز گلشیری ، روزی روزگاری یا متوقف شدند یا مثل مهرگان مجبور به دو ساله شدن گردیدند. البته این نگاه‌ها را کنار آنچه که برای موسیقی و خانه سینما اتفاق افتاد قرار دهیم تحلیل بهتری از شرایط می‌توان داشت. زمانی که فضا بازتر می‌شود جوایز ادبی هم راحت‌تر به کار خود ادامه می‌دهد مثلا ما دو سال است جایزه محمود استاد محمد را آغاز کردیم.
طباطبایی در ادامه درباره دلایل عدم تمایل صداوسیما به پوشش جوایز ادبی نیز گفت: بخشی از عدم تمایل صداوسیما به پوشش جوایز ادبی بحث مالی است و این که این جوایز توانایی تامین هزینه های مدنظر صداوسیما را ندارد. در فرانسه ۷۰۰ جایزه ادبی در تمام بخش های برگزار می شود که ۳۵۰ جایزه آن فقط در بخش بزرگسال است پس یعنی تفکرات مختلف ادیان گوناگون و نگاههای متفاوت جایزه خاص خودشان را دارند و کسی هم مخالفتی هم نمی کند خوشبختانه در این سالها جوایز خصوصی با دید فنی به داستان ها نگاه کردند و فارغ از سرد محتوای اثر رساندیم .
طباطبایی البته لزوم وجود یک جایزه ادبی ملی را برای کشور یادآور شد و تصریح کرد: هر کشوری باید یک جایزه ملی نه دولتی داشته باشد مثل جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی ایران در کنار آن بنا به اصل ۴۴ قانون اساسی که در خصوصی سازی تاکید دارد. سایر جوایز نیز بایدبه سمت خصوصی شدن بروند حتی می توانیم جایزه جلال و پروین را خصوصی کنیم آن هم تحت نظارت افرادی که همسو با اساسنامه و آیین نامه ان باشد ولی باید اجازه دهیم جایزه ادبی مستقل و بدور از دولت کار کنند.
دبیر جایزه روزی روزگاری در پاسخ به میزان اثرگذاری جوایز ادبی در فضای ادبی و اقتصاد نشر کشور گفت: در دوره جایزه روزی روزگاری از ناشران آثار برگزیده استعلام کردیم تا از تاثیر فروش برگزیده شدن مطلع شویم بیشتر ناشران اذعان داشتند که برگزیده شدن کتابشان در این جایزه خصوصی میزان فروش آن کمک کرده است.
طباطبایی تمام وظایف و نیاز ادبیات کشور را در چارچوب معطوف جوایز ادبی ندانست و گفت: تمام وظایف و ادبیات کشور جوایز ادبی نیست. پویایی مراکز فرهنگی وجود مجلات تخصصی ادبی و نقد و ... نیز برای شرایط ایده آل ادبیات نیاز است هرچند در مقاطع سالهای ۸۱ تا ۸۶ چه جوایز ادبی رونق خوبی داشتند تکان اساسی به بازار نشر در اقتصاد بازار داده بودند جوایز ادبی همچنین در بحث دیپلماسی فرهنگی نقش غیر قابل انکار دارند به عنوان مثال ما در جایزه روزی روزگاری برگزیدگان بخش بین المللی داشتیم که برگزیدگان آن افراد صاحب نامی مثل پل استر بودند اما وقتی می خواستیم این برگزیده را به این کشور دعوت کنیم اجازه تعامل به ما داده نشد در صورتی اگر این فرهیخته جوامع دیگر ایران و پیشرفت آن را نظاره کنند تاثیر قابل توجهی به اصول کشورهای دیگر خواهد داشت.همچنین اگر جوایز فرهنگی از ۳۵ – ۴۰ مورد امروز به ۱۰۰ تا ۱۲۰ مورد افزایش پیدا کند هم ادارات فرهنگی محقق می شود و هم از هدر رفت سرمایه در انجام کارهای موازی نهادهای دولتی جلوگیری خواهد شد.
آیت دولت شاه نیز در بخشی از این نشست ورود جوایز ادبی دولتی به گستره نگاه جوایز ادبی خصوصی را یکی از مشکلات امروز جوایز ادبی و خصوصی دانست و گفت: اصولا رقابت میان دولت و بخش خصوصی وقتی خطرناک می شود که جوایز ادبی دولتی معیارهای خودشان را کنار گذاشته و برای کسب وجه می خواهند به المان های جایزه ادبی خصوصی نزدیک شوند از نظر من این که جایزه ادبی دولتی با سیاست گذاری خاص و ایدئولوژیک داشته باشید ،تا جایی که به حیطه کاری جایزه ادبی خصوصی وارد نشود مشکلی نیست.جوایز ادبی خصوصی نه از دولت طلبکارند و نه توقعی دارند فقط می گوییم کاری به کار جوایز ادبی خصوصی نداشته باشند در واقع سودمند ترین حالت بین دولت و جایزه خصوصی دوری و دوستی است .
وی افزود: بنیاد ادبی داستانی با تخصیص میلیاردها تومان بودجه متولی کاری شده که جوایز ادبی خصوصی انجام می دهند وقتی برآیند و خروجی جایزه ادبی جلال با هفت اقلیم یکی است واقعا چه لزومی دارند که نهاد دولتی با صرف هزینه و صرف بیت المال جایزه ادبی برگزار کنند.
او درباره گستره تاثیر گذاری جوایز نیز یادآور شد: بخشی از تاثیرگذاری جوایز ادبی به خود نویسنده باز می‌گردد برخی نویسنده ها صرف برگزیده شدن در یک جایزه برایشان کافی است از طرف دیگر جوایز ادبی به نوعی اعتبار ثابت را در جامعه ندارند اصولا وقتی یک کتاب در یک جایزه برگزیده می شود پررنگ کردن آن دیگر جوایز ادبی نیست و سازوکار رسانه ای می خواهند .