جنبش‌های دانشجویی از هیجان و احساسات تا گره خوردن با فعالیت‌های مدنی/ یاران دبستانی در گذار هیجان و احساسات به مدنیت
با افزایش تصاعدی تعداد دانشجو در کشور جنبش دانشجویی که تا پیش از این بیشتر معطوف به سیاست بوده فعالیت‌های اجتماعی را نیز باید مدنظر قرار دهد.
جنبش‌های دانشجویی در طول تاریخ معاصر و در جوامع مختلف نقشهای اساسی و پررنگی در شکل‌گیری تغییرات و تحولات اساسی جامعه و حتی انقلاب‌ها داشته‌اند. با این وجود می‌توان گفت در مقیاس‌های تاریخی انقلاب و جنبش دانشجویی پدیده‌هایی کمیاب هستند تا جایی که فرانسه به عنوان مهد انقلاب‌های جهان نیز تنها جنبش دانشجویی سال ۱۹۶۸ را تجربه کرده و در انگستان نیز حتی همین یک‌مورد نیز در معنای اصلی جنبش دانشجویی رخ نداده است. البته نشانه‌هایی از این واکنش اجتماعی در کشورهایی همچون ژاپن، برزیل، آلمان و آمریکا نیز در تاریخ و به ویژه بعد از سال ۱۹۶۰ میلادی ثبت شده است.
جایگاه و نقش جنبش دانشجویی در تاریخ معاصر ایران
غلامرضا ظریفیان (مدرس دانشگاه تهران، عضو انجمن اسلامی مدرسین دانشگاه‌ها و معاون دانشجویی وزارت علوم در دوران اصلاحات) نیز جنبش دانشجویی را از جمله جنبش‌های بزرگ اجتماعی در جهان می‌داند و به ایلنا می‌گوید: جنش دانشجویی در ادبیات جامعه‌شناسی از جنبش‌های بزرگ اجتماعی محسوب می‌شود و تحولات قرن بیستم هم در اروپا هم در آمریکا و هم در کشورهای آسیایی به عنوان یک جنبش تاثیرگذار نقش ایفا کرده است. به طور مثال در فرانسه جنبشی که در سال ۱۹۶۸ توسط دانجشویان شکل گرفت بعدتر به یک اتفاق بزرگ منجر شد.
او همچنین جنبش‌های دانشجویی را یکی از پایدارترین جنبش‌های اجتماعی کشور می‌خواند و یادآور می‌شود: در ایران نیز می‌توان گفت، جنبش دانشجویی یکی از پایدارترین جنبش‌ها و کانون‌های مدنی کشور به شمار می‌رود. در کشور ما متاسفانه عملکرد احزاب ضعیف بوده و هنوز هم حزب در جامعه ما فروغ لازم را ندارد و تقریبا بعد از مشروطه به این طرف احزاب نتوانستند از یک تداوم لازم برخوردار باشند اما جنبش‌های دانشجویی تداوم و کارکرد ماندگارتری داشتند.
امروز و در سال 95 جنبش دانشجویی پایدارترین و پرتداوم‌ترین جنبش مدنی کشور محسوب می‌شود که اگر تحولات بسیار گسترده‌ای که ایران از سال 1320 تا امروز با آن مواجه بوده را بررسی کنیم مشارکت جنبش‌های دانشجویی و نقش آنها در این تحولات کاملا مشهود است.
عضو انجمن اسلامی مدرسین دانشگاه‌ها می‌افزاید: اگر جنبش دانشجویی ایران را معطوف به شکل‌گیری دانشگاه تهران در سال ۱۳۱۳ بدانیم و اینکه در سا ل۱۳۱۴ شاهد اولین تحرکات دانشجویی با رویکردی انتقادی و جدی به اقدامات دولت وقت بودیم اما به صورت رسمی شکل‌گیری جنبش دانشجویی به کشور از سال ۱۳۲۰ و آغاز کار انجمن های اسلامی توسط مرحوم طالقانی، بازرگان و سحابی می‌رسد. البته در این میان تحرکات و اقداماتی که با گرایش چپ آغاز شده بود نیز نباید فراموش شود. با توجه به تمام این تفاسیر امروز و در سال ۹۵ جنبش دانشجویی پایدارترین و پرتداوم‌ترین جنبش مدنی کشور محسوب می‌شود که اگر تحولات بسیار گسترده‌ای که ایران از سال ۱۳۲۰ تا امروز با آن مواجه بوده را بررسی کنیم مشارکت جنبش‌های دانشجویی و نقش آنها در این تحولات کاملا مشهود است.
مدرس دانشگاه تهران سپس در توضیح برخی تاثیرات جنبش‌های دانشجویی در وقایع سیاسی و اجتماعی ایران معاصر بیان می‌کند: حتی در جریان ملی شدن صنعت نفت و نهضت ملی جریان دانشجویی یکی از کانونی‌ترین مراکز در حمایت از این نهضت و دکتر مصدق بوده است. در آن دوره یعنی سال‌های ۱۳۲۸ و ۱۳۲۹ دانشگاه‌های تهران حداکثر ۵ تا ۶ هزار دانشجو داشته‌اند که در جریان تظاهرات به حمایت از نهضت ملی و دکتر مصدق حضور نزدیک به ۴۵۰۰ دانشجو را شاهد بودیم یعنی بیش از دو سوم دانشجویان در حمایت از دکتر مصدق و دفاع از جریان ضداستعماری و استثماری و استقلال کشور قدم برداشتند.
ظریفیان ادامه می‌دهد: در حرکت‌های انقلابی سال‌های بعد از آن نیز جنبش دانشجویی همیشه یکی از کانون‌های اصلی مبارزه با استعمار و ظلم بوده است و همواره دفاع از آزادی و دموکراسی‌خواهی را در جریانات دانشجویی می‌بینیم. بیشترین دستگیری‌ها و کشته‌هایی از سال ۴۲ تا ۵۷ از میان دانشجویان بودند که نقش کلیدی در جریانات مبارزاتی با رژیم پهلوی را ایفا می‌کردند. به ویژه آنکه وقتی دانشگاه با حسینیه ارشاد و نهضت امام خمینی(ره) گره خورد. می‌توان گفت بخشی قابل توجه از کسانی که نقشی کلیدی در مساجد داشتند و روحانیون مبارز به واسطه دانشگاه تهران و این نهاد که یک مرکز کانونی حمایت از انقلاب بود فعالیت می‌کردند. دانشجویان مقیم اروپا و خارج از کشور نیز مخصوصا در فرانسه ارتباط نزدیکی با شخص امام برقرار کردند و بیشترین افرادی که در پاریس با امام همراه بودند از جریانات دانشجویی بودند.
با وجود هزینه‌هایی که جنبش دانشجویی پرداخت کرده به دلیل ضعف احزاب در ایران و اینکه باید بار سیاست‌ورزی و دفاع از عدالت و آزادی و روشنفکری دینی و ... را نیز به دوش کشیده است.
او هچنین تاکید می‌کند: بعد از پیروزی انقلاب نیز چه در اتفاقات دهه اول انقلاب و مخصوصا حضور در جبهه‌های جنگ تحمیلی دانشجویان و جنبش‌های دانشجویی حضوری تاثیرگذار داشتند تا جایی که شهدای دانشجویی رتبه دوم شهدای کشوری را در اختیار دارند. دانشجویان پیرو خط امام و اشغال سفارت آمریکا نیز بحث مفصلی است که از اقدامات جنبش‌های دانشجویی محسوب می‌شود. بعد از رحلت امام نیز در نقد دولت‌های سازندگی حضور فعال تحکیم وحدتی‌ها را می‌بینیم که به عنوان یک جنبش دانشجویی نقش خود را ایفا می‌کنند و در شکل‌گیری جنبش اصلاحات نیز جنبش‌های دانشجویی از فعالین اصلی آن هستند و بعدتر نیز در حمایت از جنبش اصلاحات نقش خود را ایفا می‌کنند . متاسفانه در دولت‌های نهم و دهم و زمان آقای احمدی‌نژاد جنبش دانشجویی کشور به شدت آسیب دید و بخش‌هایی از آن دچار انحلال شد. نهایتا با وجود هزینه‌هایی که جنبش دانشجویی پرداخت کرده به دلیل ضعف احزاب در ایران و اینکه باید بار سیاست‌ورزی و دفاع از عدالت و آزادی و روشنفکری دینی و ... را نیز به دوش کشیده است. در بحث دولت تدبیر و امید نیز جنبش‌های دانشجویی یکی از حامیان اصلی آن بودند می‌توان گفت جنبش‌های دانشجویی در کشور ما در بزنگاه‌ها و زمان‌های حساس وارد عمل شده و نقش خود را ایفا کردند.
حسین شیخ‌الاسلام(مشاور وزیر امور خارجه و از دانشجویان پیرو خط امام (ره)) نیز معتقد است جنبش دانشجویی ایران اساسا ریشه‌ای ضد استکباری و ضد آمریکایی دارد و حتی می‌توان گرفت تولد شعار «مرگ بر آمریکا» در روز ۱۶ آذر ۱۳۳۲ و روزی که به نام روز دانشجو نام‌گذاری شده اتفاق افتاد.
پیش‌زمینه اقدامات جنبش‌های دانشجویی: احساسات و هیجان یا عقلانیت و منطق؟
در این میان یکی از چالش‌هایی که همواره هر جنبش اجتماعی و ازجمله جنبش‌های دانشجویی با ان موجه بوده و هستند، یافتن پاسخ به این سوال است که از میان واکنش‌ها، برخوردها و اقداماتی که فعالان دانشجویی انجام می‌دهند و موضع‌گیری‌هایی که در قیبال اتفاقات و سیاست‌های روز اتخاذ می‌کنند کدامها از منطق و عقلانیت نشات می‌گیرد و کدامها ناشی از هیجانات و احساسات جمعی است؟
ظریفیان در بیان نقش و جایگاه احساسات و هیجانات یا عقلانیت و منطق در اقدامات جنبش‌های دانشجویی می‌گوید: وقتی آنچه را که جنبش دانشجویی از ابتدای شکل‌گیری تا سال ۷۴ از آن دفاع کرده را رصد می‌کنیم مشخص می‌شود در این ۵۴ سال این جنبش دو شعار اصلی داشته که تمام گونه‌ها اعم از چپ ، ملی و اسلامی آنها را مدنظر داشتند. اول دفاع از عدالت اجتماعی و توزیع عادلانه ثروت است و دوم مبارزه با سلطه و امپریالیسم. پیش از انقلاب چون نظام پهلوی جزوی از جریان استکباری و آمپریالیسم شناخته می‌شد جنبش دانجشویی مبارزاتی با این رژیم نیز داشته است. در هر حال این دو شعار اساسی ممکن است شور دانشجویی و هیجانات نیز تاثیر داشته باشد اما اصل و اساس آن پشتوانه عمیق و عقلانی است.
معاون دانشجویی وزارت علوم در دوران اصلاحات اضافه می‌کند: بنابراین تمامی احزاب گذشته و حال ایران بخشی از آرمان‌های مشترکشان همین بحث عدالتخواهی، استقلال‌طلبی، محدود کردن قدرت و مبارزه با سلطه‌گری بوده است که تمام اینها گرچه می‌تواند با هیجان و شور دانشجویی آمیخته شده باشد اما آنچه که در اقدامات مرتبط دخیل بوده و پایگاه اصلی این آرمان‌ها عقلانیت و منطق است. به جرأت می‌توان گفت یکی از جریانات شناخته شده در جامعه ایران که مورد مقبول آن نیز قرار گرفته جریان دانشگاه و دانشجویی است. تبعا اگر این جریان و جنبش صرفا با احساس و هیجان پیش رفته بود به این حدت از مقبولیت در جامعه نمی‌رسید.
دو شعار اساسی عدالتخواهی و مبارزه با استکبار در جنبش‌های دانشجویی ممکن است شور دانشجویی و هیجانات نیز تاثیر داشته باشد اما اصل و اساس آن پشتوانه عمیق و عقلانی است.
شیخ‌الاسلام نیز به نقش ایدئولوژی دخیل در جنبش‌های دانشجویی و رهبری آنها در میزان بروز هیجات و احساسات در واکنش‌ها و اقدامات فعالین این جنبش‌ها تاکید می‌کند و متذکر می‌شود: نوع واکنش‌ها و اقدامات جنبش‌های دانشجویی و اینکه تا چه میزان منطیقی باشند یا هیجانی و احساسی بستگی به شرایط اجتماعی، وضعیت خود جنبش دانشجویی و رهبری آن دارد. جنبش دانشجویی ایران تا قبل از انقلاب به تاسی از دیگر نقاط جهان بیشتر تحت تاثیری حرکت‌های چپ و مارکسیستی بود و بحث عدالتخواهی را فقط در تفکرات این ایدئولوژی می‌دیدند اما از سال ۱۳۵۵ که نهضت امام خمینی(ره) به صورت بارزتری پیگیری می‌شود و انجمن‌های اسلامی نیز شکل می‌گیرد خوانش‌های اسلامی نیز به جنبش‌های دانشجویی وارد می‌شود. نقطه عطف جنبش‌های دانشجویی را می‌توان تسخیر لانه جاسوسی دانست که با رهبری حضرت امام خمینی (ره) نمادی شد از حرکت ضدآمریکایی و ضداستعماری اسلامی در جهان.
او می‌افزاید: درواقع بحث دخیل بودن هیجان و احساس در تحرکات دانشجویی بسته به اینکه این جنبش‌ها از چه ایدئولوژی پیروی کنند و تحت رهبری چه کسی باشند. در جریان اشغال سفارت آمریکا دانشجویان پیرو خط امام با این تحلیل که چون شاه در امریکا مقیم شده و ممکن است همچون ماجرای کودتا ۲۸ مرداد ۳۲ این کشور مجدد نقشهای برای بازگردادن شاه داشته باشد به این اقدام دست زدند. با این وجود با خودشان شرط کرده بودند که چنانچه حضرت امام خمینی (ره) از این اقدام حمایت نکردند ظرف ۱۸ ساعت سفارت را تخلیه کنند که امام هم نهایتا این اتفاق را مثبت خواند و می‌توان گفت تحت رهبری ایشان و با عقلانیت کار ادامه یافت.
دخیل بودن هیجان و احساس در تحرکات دانشجویی بسته به اینکه این جنبش‌ها از چه ایدئولوژی پیروی کنند و تحت رهبری چه کسی باشند.
ارتباط جنبش‌های دانشجویی با سایر جنبش‌های اجتماعی
یکی دیگر از نکاتی که در موضوع بررسی جنبش‌های دانشجویی و نقش و جایگاه آنها در جامعه باید مورد بررسی و ارزیابی قرار بگیرد، میزان ارتباط این جنبش‌ها و فعالین آنها با توده جامعه و همین‌طور دیگر جنبش‌های مدنی و اجتماعی است. در هر صورت دوران دانشجویی چند سال محدودی است و با پایان تحصیلات، کنشگران دانشجویی برای ادامه فعالیت‌های اجتماعی خود باید در سایر جنبش‌ها و یا احزاب و گروه‌های سیاسی حاضر شوند. به همین دلیل هم هست که کارشناسان معتقدند جنبش دانشجویی نباید خود را محدود به مطالبات صنفی کند و لازم است که با مطالبات و خواسته‌های سایر اقشار جامعه نیز ارتباط مستقیم داشته باشد.
ظریفیان درباره لزوم توجه ارتباط مستقیم جنبش‌های دانشجویی با توده مردم و توجه به نیازهای طیف گسترده‌ای از جامعه بیان می‌کند: جنبش دانشجویی در ایران از همان ابتدای تاسیس چهار ویژگی مشخص داشته است. تداوم و پایداری، اراده تغییر، ضعف تئوریک که بیشتر در این حوزه مصرف کننده بوده تا تولید کننده و چهارمین ویژگی آن که تا همین ۱۰ ، ۱۵ سال اخیر هم دیده می‌شود، توجه به خواست‌ها و نیازهای مردم است. پیش از انقلاب نیروهای فعال در جنبش‌های دانشجویی به مناطق محروم ، کوره پزخانه‌ها و محیط‌های کارگری فرستاده می‌شدند تا از نزدیک درد و نیاز مردم را درک کنند و به همین دلیل نیز مورد اعتماد جامعه قرار گرفتند.
با افزایش تصاعدی تعداد دانشجور در کشور جنبش دانشجویی که تا پیش از این بیشتر معطوف به سیاست بوده فعالیت‌های اجتماعی را نیز مدنظر قرار می‌دهد.
برای برقراری و حفظ این ارتباط مهم است که خود را چگونه تعریف می‌کنند و مسائل و موضوعات اجتماعی و سیاسی از جمله ظلم‌ستیزی، مبارزه با آمریکا و استکبار، احقاق حقوق ستمدیدگان و ... تا چه میزان در اهداف و برنامه‌هایشان جای دارد.
مدرس دانشگاه تهران همچنین با اشاره به افزایش تصاعدی تعداد دانشجو در جامعه ایران یادآور می‌شود: کم کم به دلیل اینکه گستردگی فضای دانشگاه روز به روز بیشتر شد و تقریبا از دانشگاه نخبه‌محور خارج شده و تعداد دانشجویان از ۱۷۰ هزار نفر به ۴ تا ۵ میلیون نفر افزایش یافت، جنبش دانشجویی که تا پیش از این بیشتر معطوف به سیاست بوده فعالیت‌های اجتماعی را نیز مدنظر قرار می‌دهد. در همین راستا بخشی از فعالیت‌های دانشجویی ، فعالیت‌های صنفی و فرهنگی–هنری مثل تئاتر و نمایش را در برمی‌گیرد که بتواند با مردم ارتباط داشته باشد.
شیخ‌الاسلام نیز با اشاره به حضور فعالان دانشجویی کشور در جریاناتی مثل بسیج سازندگی می‌گوید: در طول چند دهه اخیر همواره بخشی از فعالین دانشجویی ما در بحث جهادسازنگی، جنگ و امروزه دفاع از حرم نیز فعال بوده و هستند. اصولا اگر جنبش‌های دانشجویی بیشتر تمرکز فعالیت‌های خود را بر امور صنفی مثلا موضوعاتی از قبیل خوابگاه، سلف، شهریه و تغییر رئیس دانشگاه بگذارند به نوعی از مشارکت در اتفاقات اجتماعی و درگیر شدن با بطن جامعه باز می‌مانند. جنبش‌های دانشجویی حتما باید با جریانات مدنی و بطن جامعه ارتباط داشته باشند چراکه اساسا یک جنبش اجتماعی محسوب می‌شوند.
او البته چگونگی تعریف جنبش‌های دانشجویی از خود را در شکل‌گیری ارتباط این جنبش‌ها با جامعه بسیار مهم می‌داند و تاکید می‌کند: برای برقراری و حفظ این ارتباط مهم است که خود را چگونه تعریف می‌کنند و مسائل و موضوعات اجتماعی و سیاسی از جمله ظلم‌ستیزی، مبارزه با آمریکا و استکبار، احقاق حقوق ستمدیدگان و ... تا چه میزان در اهداف و برنامه‌هایشان جای دارد. در حال حاضر متاسفانه شعارهای عدالت‌خواهانه به سمت شعارهای لیبرالیستی پیش رفته‌اند که این با اصل و ذات جنبش دانشجویی همخوانی ندارد.
با تمام این تفاسیر و به قول ظریفیان، جنبش دانشجویی نمی‌تواند و نباید نسبت به سرنوشت مردم بی‌تفاوت باشد و اگر بخواهد پایدار بماند و همچون گذشته نقش آوانگارد خود را در جریانات و تحولات ایفا کند باید توجه به بطن جامعه و مردم را فراموش نکند.