سنت‌ها شاید تاثیر اولیه خود را از دست بدهند ولی از بین نمی‌روند

یلدا یکی از نمادی‌ترین آیین‌‌های ایرانی که همانند نوروز از هزاران سال پیش جشن گرفته می‌شود با این تفاوت که پیشینه آن به روشنی نوروز نیست. این آئین امروزه با اندک تفاو‌ت‌هایی نه تنها در محدوده ایران فرهنگی حضوری چشمگیر دارد، بلکه تاثیرش در دنیای مسیحیت نیز به صورت شب تولد مسیح مشهود است.

پس از آن که مسیحیت رواج می‌یابد و امپراتوری بزرگ روم رنگ مسیحی به خود می‌گیرد، مهرپرستی در این قلمرو به ظاهر از میان می‌رود ولی در ضمیر ناخودآگاه جمعی باقی می‌ماند، طوری که بنا به گفته ویل دورانت می‌توان تاثیر آن را به صورت هاله‌ای از نور و به شکل خورشید بر گرده چهره قدسیان مسحی دید. پیکره ایزدمهر هم اکنون در موزه کلیسای واتیکان و چندین کلیسای جهان وجود دارد. عقیده غالب در خصوص یلدا این است که آن را زمان تولید خورشید و فزایندگی نور می‌دانند.

این واژه اصلا سریانی و به معنای «زایش» است. برخی از محققان هم بر این باورند که در این شب پیامبری ایرانی به نام مهر یا میترا از مادری به اسم ناهید زاده شد. این جشن که حکایت از زایش مهر یا خورشید دارد در آغاز دی‌ماه برگزار می‌شود که نام آفریننده جهان و نور و روشنایی مطلب است. این همان واژه‌ای است که در انگلیسی به معنای روز (day) به کار می‌رود.

ایرانیان براساس اسناد موجود که شیخ اشراق، سهروردی بر آن مهر تایید می‌زند، نخستین قومی بودند که گفتند خداوند نور آسمان و زمین است و او را «شیدان شید» نامیدند که بعد به «نور الانوار» مصطلح شد، آنان تجسم این اندیشه را در خورشید و همچنین یکی از آخشیج‌های مقدس چهارگانه یعنی آتش یافتند و از همین رو به نگاهبانی و پرستاری این نماد الاهی در زمین برآمدند، نه آن که آتش پرست بوده باشند، زیرا در این صورت می‌شود پرسید که اگر چنین می‌بود، پس «اهورامزدا» (خداوند جان و خرد) در این میانه چه کاره بوده است و چرا ایرانیان خود را «مزدسین» (خداپرست) می‌نامیدند؟ از اینجاست که فردوسی با عتاب می‌گوید:

نگویی که آتش پرستان بُدند / پرستنده‌ی پاک یزدان بُدند

که آتش بدانگاه مهراب بود / پرستنده را دیده پرآب بود

بنابراین تعبیر نادرست از این کلمه، قلب حقیقی است که آگاهانه یا ناآگاهانه صورت می‌گیرد.

یلدا یکی دیگر از دلایل تعلق خاطر ایرانیان به آیتی از آیات الاهی یعنی نور است، بخصوص اینکه در این شب نعمت‌های خداوند نیز مورد تقدیس و ستایش قرار می‌گیرد. از این روست که مردم انواع میوه‌ها را که خاص این فصل است و رو به اتمام می‌رود برای سپاسگزاری از خالق طبیعت بر سفره‌ای که بی‌شباهت به هفت سین نیست می‌چینند و بر گرد آ‌ن تا دمیدن بارزترین مظره الاهی و برآمدن تجسم آسمانی آن یعنی خورشید، اوقاتشان را به شادی می‌گذرانند.

این آئین مبین آن که روح ایرانی با شادی قرین است، چندان که در ظلمانی‌ترین اوقات هم در پی وجوه نشاط‌انگیز زندگی است. یلدا نیز مانند دیگر سنت‌های ایرانی انگیزه‌ای است برای شاد زیستن و امید بستن به اینکه «پایان شب سیه سپید است» و به خلاف آنچه می‌گویند، بالاتر از سیاهی رنگ دیگری هم هست و آن سپیدی است که با سنت‌های خود دارند. سنت‌های ایرانی از مهمترین عوامل در حفظ وحدت و تمامیت ارضی این سرزمین در طول تاریخی بسیار پرفراز و نشیب بوده‌اند.

یلدا بی‌گمان یکی از این آئین‌هاست که در زمانی خاص همه مردم این ملک از کهتر و مهتر و شریف و وضیع را به‌رغم سرگشتگی و رنجوری و تنگناهای موجود به آدابی خاص که شعر دلکش حافظ هم به آ‌ن افزوده شده وامی‌دارد که نشان از هماهنگی و انسجام اقوام ایرانی دارد تا غم زمانه را در چشمه مهرانگیز روح ایرانی بشویند.

سنت‌ها ممکن است به تدریج تاثیر اولیه خود را از دست بدهند، ولی کاملا از بین نمی‌روند بلکه اگر نیک بنگریم به صورتی دیگر و در هیاتی تازه ظاهر می‌شوند. اشکال دیگری که از سنت یلدا بازمانده، گذشته از سده، در آدابی مانند روشن کردن شمع و چراغ به مناسبت‌های مختلف قابل ردیابی است. در میان برخی از خانواده‌ها رسم است که در شب‌های آدینه چراغی را تا صبح روشن می‌گذارند. واژه «نور» در فرهنگ عامه و همچنین در میان شاعران و نویسندگان مرتبه‌ای والا دارد و آن را عنصری مینوی و الاهی می‌دانند، چنان که ظلمت را دوزخی و اهریمنی. هسته مرکزی این اندیشه و سنگ بنای این تفکر در تاریخ فرهگ ایرانی با سنت یلدا شکل می‌گیرد و سپس بر بسیاری از مشرب‌های دینی، عرفانی و فلسفی اثر می‌گذارد.

یادداشت: محمد بقایی ماکان